OE- Psychology of Happiness

प्रकरण 1 ले 

आनंदाचा अर्थ आणि मापन

खरं तर, आपल्या जीवनात आनंदाची खूप महत्त्वाची भूमिका आहे. आपल्या जीवन जगण्यावर आनंदाचा मोठा प्रभाव पडत असतो. आनंद ही अशी गोष्ट आहे जी लोक शोधू पाहतात, तरीही आनंदाची व्याख्या काय असते? ते एका व्यक्तीपासून दुसऱ्या व्यक्तीमध्ये बदलू शकते.

1.1 आनंदाचा अर्थ (Meaning of Happiness): 

सामान्यतः, आनंद ही एक भावनिक अवस्था आहे जी आनंद, समाधान आणि तृप्तीच्या भावनांनी दर्शविली जाते. आनंदाच्या अनेक भिन्न व्याख्या असल्या तरी, अनेकदा आनंद म्हणजे सकारात्मक भावना आणि जीवनातील समाधान अशी त्याची व्याख्या केली जाते.

     जेव्हा आनंदाच्या खऱ्या अर्थाविषयी बहुतेक लोक बोलतात, तेव्हा ते सध्याच्या क्षणी त्यांना कसे वाटते? याबद्दल बोलत असतात किंवा संपूर्ण जीवनाबद्दल त्यांना कसे वाटते? या अर्थाचा संदर्भ देत असतात. कारण आनंद हा एक व्यापकपणे परिभाषित शब्द आहे, मानसशास्त्रज्ञ आणि इतर सामाजिक शास्त्रज्ञ जेव्हा या भावनिक स्थितीबद्दल बोलतात तेव्हा सामान्यत: 'व्यक्तिगत कल्याण' हा शब्द वापरतात. आपल्याला या क्षणी किंवा संपूर्ण जीवनाविषयी जसं वाटतं तसंच, व्यक्तिगत कल्याण ही व्यक्तीच्या सध्याच्या जीवनाबद्दलच्या एकूण वैयक्तिक भावनांवर लक्ष केंद्रित करते.

 आनंदाची संकल्पना (व्यक्तिनिष्ठ कल्याण)  समजून घेण्यासाठी भावनांचे संतुलन आणि जीवन समाधान हे आनंदाचे दोन प्रमुख घटक समजून घ्यावे लागतील: 

• भावनांचे संतुलन: प्रत्येकजण सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही भावना आणि मूड (मनाचा कल) अनुभवतो. आनंद सामान्यतः नकारात्मक भावनांपेक्षा अधिक सकारात्मक भावना अनुभवण्याशी जोडलेला असतो. कृतज्ञता, प्रेम, हर्ष, उत्साह, आनंद, प्रसन्नता, शांतता, आशा, समाधान, आत्मविश्वास, अभिमान, विश्वास, आवड, दया, क्षमा यासारख्या अनेक भावनांचा सकारात्मक भावनांमध्ये समावेश होतो. याउलट नकारात्मक भावनांमध्ये राग, चिडचिड, भिती, द्वेष, तिरस्कार, वैताग, दुःख, नाराज, अगतिक, अपराध यासारख्या विविध भावनांचा समावेश होतो.  सकारात्मक आणि नकारात्मक भावनांमध्ये समतोल साधल्याशिवाय माणूस आनंदी जीवन जगू शकत नाही. आपण दैनंदिन जीवनात सकारात्मक आणि नकारात्मक भावनांचा अनुभव घेणे थांबवू शकत नाही; पण त्यांच्यात समतोल साधू शकतो. 
• जीवन समाधान: हे तुमचे नातेसंबंध, कार्य (व्यवसाय), उपलब्धी आणि तुम्ही महत्त्वाच्या मानत असलेल्या इतर गोष्टींसह तुमच्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये तुम्ही किती समाधानी आहात याच्याशी संबंधित आहे. 

आनंदाची दुसरी व्याख्या प्राचीन तत्त्वज्ञानी ॲरिस्टॉटल यांनी सांगितली आहे, आनंद ही एक मानवी इच्छा आहे आणि इतर सर्व मानवी इच्छा आनंद मिळविण्याचा मार्ग म्हणून अस्तित्वात आहेत. त्यांचा असा विश्वास होता की आनंदाचे चार स्तर आहेत: तात्काळ तृप्तीतून आनंद, तुलना आणि यशातून मिळणारा आनंद, सकारात्मक योगदानातून मिळणारा आनंद आणि पूर्तता करण्यातून मिळणारा आनंद. थोडक्यात ॲरिस्टॉटलने असे सुचवले की, कमतरता आणि अतिरेक यांच्यातील संतुलन साधुन आनंद प्राप्त करता येतो. 

आनंदाची चिन्हे/ संकेत: आनंदाची धारणा व्यक्ती परत्वे भिन्न असू शकते, परंतु काही प्रमुख चिन्हे किंवा संकेत आहेत; जे मानसशास्त्रज्ञ आनंदाचे मोजमाप आणि मूल्यांकन करताना शोधत असतात. आनंदाच्या काही प्रमुख लक्षणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• तुम्हाला हवं तसं आयुष्य तुम्ही जगत आहात असं वाटणे.
• प्रवाहाबरोबर जाणे आणि जीवन जसे येईल तसे सहज घेण्याची तयारी ठेवणे.
• आपल्या जीवनाची परिस्थिती चांगली आहे असे स्वतःला व इतरांना वाटणे.
• इतर लोकांसोबत सकारात्मक, निरोगी संबंधांचा आनंद घेणे. 
• तुम्हाला आयुष्यात जे हवे आहे, ते तुम्ही पूर्ण केले आहे (किंवा ते पूर्ण कराल) असे वाटणे.
• आपल्या जीवनात समाधानी वाटते.
• नकारात्मक पेक्षा जास्त सकारात्मक वाटते.
• नवीन कल्पना आणि नविन अनुभव घेण्यासाठी /शिकण्यासाठी तयार असणे.
• स्वत: ची काळजी घेणे आणि दयाळूपणे आणि करुणेने वागणे
• कृतज्ञतेचा अनुभव येतो.
• आपण अर्थपुर्ण आणि उद्देशपुर्ण जीवन जगत आहात असे वाटणे.

लक्षात ठेवण्याची एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आनंद ही सतत उत्साहाची स्थिती नाही. त्याऐवजी, आनंद ही नकारात्मक भावनांपेक्षा अधिक सकारात्मक भावना अनुभवण्याची एकंदर भावना आहे. 

आनंदी लोक सुद्धा वेळोवेळी मानवी भावनांची संपूर्ण श्रेणी अनुभवतात- राग, निराशा, कंटाळा, एकटेपणा आणि दुःख देखील अनुभवत असतात. पण अस्वस्थतेचा सामना करत असतानाही, त्यांच्यात आशावादाची अंतर्निहित भावना असते की गोष्टी पुन्हा चांगल्या होतील, जे घडत आहे त्यास ते सामोरे जातात आणि ते पुन्हा आनंदी होऊ शकतात. 

हन्ना ओवेन्स यांच्या मते, "ज्या लोकांना एखादा भयंकर आघात झाला आहे, ते देखील आनंदाचा अनुभव घेऊ शकतात. त्यांच्यासाठी सामान्यत: एकूण आनंदाशी संबंधित अधिकाधिक बाबी किंवा गोष्टी प्राप्त करणे अधिक कठीण असू शकते. पण त्यांचा आनंद ज्या लोकांना अशा आव्हानांना सामोरे जावे लागले नाही; अशा लोकांपेक्षा खूप वेगळा दिसू शकतो". 

A) आनंदाचे वस्तुनिष्ठ व व्यक्तिनिष्ठ मापक/ सुचक: अर्थशास्त्रज्ञ आणि धोरण-निर्मात्यांनी पारंपारिकपणे सकल देशांतर्गत (घरेलू) उत्पादन (GDP) हे समाजातील व्यक्तिगत कल्याणाचे एक चांगले सूचक मानले आहे. कारण ते लोकांच्या राणीमानाच्या दर्जाशी (standard of living) जोडले गेले आहे. 

तथापि, जीडीपीवर व्यक्तिगत कल्याणाचे कमकुवत सूचक म्हणून टीका केली जाते आणि म्हणूनच, सार्वजनिक धोरणांसाठी जीडीपी हे दिशाभूल करणारे साधन आहे. 

म्हणूनच, व्यक्तिगत कल्याण हे केवळ जीडीपीवरुन मोजणे कठीण आहे हे लक्षात आले. त्यामुळे अर्थशास्त्रज्ञांपासून मानसशास्त्रज्ञांपर्यंत विविध पार्श्वभूमी असलेल्या संशोधकांनी एकूण व्यक्तिगत कल्याण मोजण्यासाठी दोन मुख्य दृष्टिकोन सुचवले; वस्तुनिष्ठ कल्याण आणि व्यक्तिनिष्ठ कल्याण. 

वस्तुनिष्ठ कल्याणाची व्याख्या करणे नेहमीच एक आव्हानात्मक कार्य मानले गेले आहे आणि म्हणूनच संशोधकांनी त्याच्या व्याख्येऐवजी त्याचे परिमाण शोधण्यावर लक्ष केंद्रित केले आहे. जीडीपीच्या माध्यमातुन लोकांचे वस्तुनिष्ठ कल्याण संदर्भात मोजले जाऊ शकते. तथापि, जीडीपीने लोकांची भौतिक जीवन परिस्थिती आणि त्यांच्या जीवनाची गुणवत्ता ह्या दोन्ही बाबी प्रतिबिंबित करणे आवश्यक आहे. 

ऑर्गनायझेशन फॉर इकॉनॉमिक को-ऑपरेशन अँड डेव्हलपमेंट, संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम आणि इटालियन स्टॅटिस्टिक्स ब्यूरो यांनी  वस्तुनिष्ठ कल्याण  मोजण्यासाठी आरोग्य, नोकरीच्या संधी, सामाजिक आर्थिक विकास, पर्यावरण, सुरक्षितता आणि राजकारण हे सहा प्रमुख घटक सांगीतले आहेत. हे सर्व घटक एकत्रितपणे वस्तुनिष्ठ कल्याणाचे प्रतिनिधित्व करतात, ज्याचे मूल्यांकन करून लोकांच्या ह्या "गरजा" किती प्रमाणात पूर्ण होतात याद्वारे केले त्याचे मापन केले जाते.

वस्तुनिष्ठ कल्याण दृष्टीकोन लोकांचे 'चांगले जीवन' मोजतो किंवा तपासतो, तर व्यक्तिनिष्ठ दृष्टीकोनानुसार लोक त्यांच्या स्वतःच्या जीवनाचे व्यक्तिनिष्ठ मूल्यमापन करतात. लोक जेव्हा स्वतः आपल्या जीवनाचे मुल्यांकन करतात, तेव्हा त्याला व्यक्तिगत कल्याण असे म्हणतात. त्यामध्ये GDP (जी डी पी) पेक्षा अधिक सखोल गुणवत्तापूर्ण जीवन मोजले जाते. 

जीडीपीच्या तुलनेत व्यक्तिगत कल्याण हे वेगळे असू शकते, जे सामाजिक आनंदाचे प्रतिनिधी असू शकत नाही; व्यक्तिगत आनंदाचे प्रतिनिधित्व करते. 

व्यक्तिनिष्ठ कल्याणात पाच मुख्य घतक सामाविष्ट असतात: मानवी जनुकांची भूमिका (जी बऱ्यापैकी आनुवंशिक असते), सार्वत्रिक गरजा (म्हणजे मूलभूत आणि मानसिक गरजा), सामाजिक वातावरण (जसे की शिक्षण आणि आरोग्य),  आर्थिक वातावरण (उत्पन्न), आणि राजकीय वातावरण (जसे की लोकशाही आणि राजकीय स्वातंत्र्य) इ. 

B) आनंदाचे सकारात्मक विरुद्ध नकारात्मक कार्य:  

• या सिद्धांतानुसार सकारात्मक भावना लोकांना सर्जनशीलपणे विचार करण्यास आणि नवीन गोष्टी करण्याचा प्रयत्न करण्यास प्रवृत्त करतात. परिणामी, आनंदी लोक जगाशी संपर्क साधण्याचे नवीन मार्ग, नवीन रूची, नवीन सामाजिक संबंध आणि अगदी नवीन शारीरिक कौशल्ये विकसित करू शकतात. या सर्व परिणामांमुळे लोकांच्या जीवनात सकारात्मक परिणाम होतात. 
• 
  
• आनंद ही सामान्यतः चांगली गोष्ट मानली जाते. काही गोष्टींमुळे आपल्याला आनंद होईल असा आपला विश्वास असतो म्हणून त्या गोष्टींचा पाठपुरावा करण्यात आपण बराच वेळ घालवतो. हे देखील एक सामान्य मत आहे की आपण सर्व आनंदी होण्याचा फायदा घेऊ शकतो. 
• आनंद आणि सकारात्मक भावना महत्वाच्या आहेत हे दर्शविणारे असंख्य अभ्यास उपलब्ध आहेत, पण आनंद ही वाईट गोष्ट कशी बनू शकते? आनंदाची प्रत्यक्षात काळी बाजू कशी असू शकते ? आणि खूप आनंदी असण्याचा आपल्या जीवनावर कसा नकारात्मक प्रभाव पडतो? हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे. 
• एखादी चांगली गोष्ट तुमच्यासाठी किती वाईट आहे हे दाखवण्यासाठी अनेक रोजची उदाहरणे डॉ. रॉबिन्सन (2018) यांनी दिली आहेत. आठ तासांपेक्षा जास्त झोपल्याने हृदयाच्या समस्यांचा धोका वाढू शकतो; चालण्याचा व्यायाम जास्त केल्याने आपले सांधे खराब होतात. ग्रुबर, माऊस आणि तामीर (2011) यांनी त्यांच्या संशोधनात "आनंदाची गडद बाजू? कसे, केव्हा आणि का आनंद नेहमीच चांगला नसतो ” हे मांडण्याचा प्रयत्न केला. 
• म्हणून आनंदी जीवन म्हणजे सकारात्मक आणि नकारात्मक भावनांचा समतोल साधने होय.

1.2. आनंदाच्या दोन परंपरा: आनंदाबद्दल विचार करण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. उदाहरणार्थ, प्राचीन ग्रीक तत्त्ववेत्ता ॲरिस्टॉटलने दोन वेगवेगळ्या प्रकारच्या आनंदांमध्ये फरक केला: हेडोनिया (Hedonia) आणि युडेमोनिया (eudaimonia). 

1. हेडोनिया(Hedonia): हेडोनिक आनंद हा सुखापासून प्राप्त होतो. यात आपण बहुतेकदा जे स्वतःला चांगले वाटते ते करतो, स्वत: ची काळजी घेणे, इच्छा पूर्ण करणे, आनंद अनुभवणे आणि समाधानाची भावना यांच्याशी हेडोनिया परंपरा संबंधित आहे.
2. युडायमोनिया(Eudaimonia): हा प्रकार सद्गुण आणि अर्थ शोधण्यापासून प्राप्त होतो. आपल्या जीवनाचा अर्थ, मूल्य आणि काही उद्देश आहे असे वाटणे. यासोबत युडेमोनिक कल्याणाचे महत्त्वाचे घटक म्हणजे जबाबदाऱ्या पूर्ण करणे, दीर्घकालीन उद्दिष्टांमध्ये गुंतवणूक करणे, इतर लोकांच्या कल्याणाची काळजी घेणे आणि वैयक्तिक आदर्शांनुसार जगणे यांच्याशी अधिक संबंधित आहेत.

हेडोनिया आणि युडेमोनिया हे आज मानसशास्त्रात अनुक्रमे आनंद आणि अर्थपूर्णता म्हणून ओळखले जातात. अगदी अलीकडे, मानसशास्त्रज्ञांनी त्यासोबत तिसरा घटक जोडण्याचा सल्ला दिला आहे, जो प्रतिबद्धतेशी संबंधित आहे. त्यात जीवनाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये बांधिलकी जोपासणे आणि सहभाग घेण्याची भावना आहे. संशोधन असे सूचित करते की, आनंदी लोक युडायमोनिक जीवनातील समाधानाच्या बाबतीत खूपच उच्च आणि त्यांच्या हेडोनिक जीवनातील समाधानाच्या सरासरीपेक्षा चांगले असतात.

या सर्व आनंदाच्या एकूण अनुभवामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात, जरी प्रत्येकाचे सापेक्ष मूल्य अत्यंत व्यक्तिनिष्ठ असू शकते. काही क्रिया आनंददायी आणि अर्थपूर्ण दोन्ही असू शकतात, तर इतर एक किंवा दुसर्या मार्गाने अधिक भिन्न असू शकतात. उदाहरणार्थ, तुमचा विश्वास असलेल्या कारणासाठी स्वेच्छेने काम करणे आनंददायी पेक्षा अधिक अर्थपूर्ण असू शकते. तर दुसरीकडे, तुमचा आवडता टीव्ही शो पाहणे अर्थपूर्णतेने कमी आणि आनंदाच्या बाबतीत उच्च असू शकतो.

हेडोनिया आणि युडेमोनिया आनंदामधील फरक. 

• हेडोनिक आनंद हा आनंद आणि उपभोगाच्या अनुभवांद्वारे प्राप्त केला जातो, तर युडायमोनिक आनंद जीवनाचा अर्थ आणि उद्देशाच्या अनुभवांद्वारे प्राप्त केला जातो.
• हेडोनिक आनंद हा आनंदाच्या शोधातून आणि वेदना टाळण्यापासून येतो, तर युडायमोनिक आनंद हा सत्यता, अर्थपूर्णतः, सद्गुण आणि वाढीच्या शोधातून येतो.
• युडेमोनिया आनंद अर्थपूर्ण जीवन जगण्यापासून उद्भवते. उद्दिष्टांच्या दिशेने कार्य करणे, इतरांची काळजी घेणे, उद्देशाची भावना शोधणे आणि आपल्या स्वतःच्या वैयक्तिक आदर्शांनुसार जगणे हे या प्रकारच्या व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
• 
  
• हेडोनिक आनंद मूलत: अल्पकालीन, अदूरदर्शी आणि स्वार्थी आहे. सर्व लोकांना त्यांच्या जीवनात काही आनंददायी कल्याणाची आवश्यकता असताना, सकारात्मक भावनांच्या रूपात, सतत आनंद शोधणे आणि वेदना टाळण्याच्या नादात वेळ, श्रम व्यर्थ किंवा अपव्यय होऊ शकते. ते स्वार्थी आणि फालतू असल्यामुळे शाश्वत सुख टिकून राहत नाही. याउलट, युडायमोनिक आनंद टिकाऊ असण्याची शक्यता जास्त आहे. अर्थपुर्ण भावना, सकारात्मक उद्दिष्टे आणि चांगल्या नैतिक धारणेसह (फक्त निष्क्रीय उपभोग करण्याऐवजी) दीर्घकालीन दृष्टीकोन आणि इतरांसाठी तसेच स्वतःसाठी जबाबदारी वाढवतो.
• थोडक्यात, हेडोनिया जे चांगले वाटते ते केल्याने येते आणि युडेमोनिया जे योग्य वाटते ते केल्याने येते

प्रत्येक व्यक्तीला दोन्ही प्रकारच्या आनंदाची गरज असते, परंतु आपली अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने त्यापैकी फक्त एकाची पूर्तता करते; कारण, तुम्ही अर्थ किंवा सद्गुण पॅकेज करून ते विकू शकत नाही, परंतु तुम्ही गरजातून मिळणारा आनंद विकू शकता. दोन्ही प्रकारचे आनंद प्राप्त केले जातात आणि विविध मार्गांनी सर्वांगीण कल्याणासाठी योगदान देतात. 

1.3. व्यक्तिगत कल्याण (SWB): 

ज्याला "Self Reported Wellbeing" असेही म्हणतात. लोक त्यांच्या जीवनातील विविध पैलूंचा कसा अनुभव घेतात आणि त्यांचे मूल्यांकन कसे करतात याचा संदर्भ देते. 

याचा उपयोग मानसिक आरोग्य आणि आनंद मोजण्यासाठी केला जातो आणि तो वैयक्तिक आरोग्य, निरोगीपणा आणि दीर्घायुष्याचा एक महत्त्वाचा अंदाज असू शकतो.

 

लोकांना त्यांच्या जीवनाबद्दल कसे वाटते याचे मूल्यांकन करण्याचा मार्ग प्रदान करण्यासोबत, व्यक्तिगत कल्याण अंतर्दृष्टी देखील देते; ज्याचा उपयोग सार्वजनिक आरोग्य, आर्थिक आणि सामाजिक धोरण करण्यासाठी मार्गदर्शक म्हणुन केला जाऊ शकतो. 

धोरणकर्ते समाजाच्या आरोग्याचे मोजमाप करण्यासाठी आणि सामाजिक धोरणांचा प्रभाव मोजण्यासाठी व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाचे मूल्यांकन वापरतात.

1984 मध्ये, मानसशास्त्रज्ञ एड डायनर यांनी तीन घटकांनी बनलेल्या व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाचे मॉडेल सादर केले. या मॉडेलनुसार, लोकांना त्यांचे स्वतःचे कल्याण कसे समजते याचे तीन वेगळे परंतु परस्परांशी संबंधित पैलू आहेत: 

• वारंवार सकारात्मक प्रभाव: यामध्ये वारंवार सकारात्मक भावना आणि मूड अनुभवणे समाविष्ट असते.
• क्वचित नकारात्मक प्रभाव: यामध्ये अनेकदा नकारात्मक भावना किंवा मूड अनुभवत नाही. क्वचित अनुभवल्या जातात. 
• बोधात्मक मूल्यमापन: मॉडेलचा हा पैलू लोक त्यांच्या जीवनाबद्दल आणि एकूण जीवनातील समाधानाबद्दल कसा विचार करतात याच्याशी संबंधित आहे.

व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाच्या अतिरिक्त लक्षणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• इतर लोकांचा स्वीकार करणे
• सामाजिकरित्या व्यस्त रहा
• आपलेपणा आणि इतरांद्वारे स्वीकारले जाणे
• समुदाय समर्थन आणि संसाधने 
• अर्थ आणि उद्देशाची जाणीव अनुभवणे
• स्वतंत्र वाटणे
• आपले जीवन आपण आदर्श जीवन मानता त्याच्या जवळ आहे असे वाटणे
• आपल्या जीवनातील परिस्थिती उत्कृष्ट आहे असे वाटणे
• आपल्या जीवनात समाधानी वाटते
• तुम्हाला आयुष्यात हव्या असलेल्या गोष्टी मिळाल्याची भावना
• नकारात्मक भावनांपेक्षा जास्त सकारात्मक भावना असणे
• अध्यात्मिक आचरणात गुंतण्याची संधी मिळेल
• तुमच्यासाठी महत्त्वाच्या असलेल्या क्षेत्रांवर प्रभुत्व मिळवा
• शारीरिक आरोग्य जसे की आपल्याला पुरेशी झोप, व्यायाम आणि पौष्टिक आहार मिळत असल्याची भावना
• स्व-स्वीकृती

अ) व्यक्तिगत कल्याणाचे मापन: 

व्यक्तिनिष्ठ कल्याण (SWB) हे सामान्यतः लोकांना त्यांच्या जीवनातील समाधान, सकारात्मक आणि नकारात्मक भावना आणि त्यांच्या जीवनातील इतर पैलूंबद्दल प्रश्न विचारून मोजले जाते.

• जीवन समाधान हे व्यक्तिगत कल्याण मोजण्याचे एक मापक आहे. ही एक स्वयं-अहवाल प्रश्नावली आहे, जी लोकांना विचारते की ते त्यांच्या जीवनात किती समाधानी आहेत. उदाहरणार्थ, "सर्व गोष्टींचा विचार करता आजकाल तुम्ही तुमच्या संपूर्ण आयुष्याबाबत किती समाधानी आहात?" असे वेगवेगळे प्रश्न विचारून जीवन समाधान मोजता येते.

• सकारात्मक आणि नकारात्मक भावना हे व्यक्तिगत कल्याण मोजण्याचे दुसरे मापक आहे. त्यात पॉझिटिव्ह इफेक्ट निगेटिव्ह इफेक्ट शेड्यूल (PANAS), जे सकारात्मक आणि नकारात्मक भावनांमधील संतुलन मोजते. उदाहरणार्थ, "एकंदरीत, काल तुम्हाला किती आनंद झाला?" आणि "एकंदरीत, काल तुम्हाला किती चिंता वाटत होती?" अशा प्रकारचे प्रश्न विचारून ते मोजता येते. 
• 
  
• PANAS (Positive and Negative Affect Schedule) हे सकारात्मक आणि नकारात्मक  भावनांचा प्रभाव मोजणारी चाचणी आहे. त्यात सकारात्मक प्रभाव (PA) आणि नकारात्मक प्रभाव (NA) चे मूल्यांकन करण्यासाठी वीस प्रश्न विचारणारी  स्व-अहवाल चाचणी आहे. PA पर्यावरणाशी आनंददायक गुंतून राहण्याशी संबंधित आहे, तर NA राग, अपराधीपणा किंवा चिंता यासारख्या विविध नकारात्मक स्थितींचा सारांश देणारे सामान्य त्रासाचे परिमाण मोजण्याची संबंधित आहे.

• व्यक्तिगत कल्याण मोजण्याच्या इतर पैलूंमध्ये खालील घटकांचा समावेश होतो: क्षणिक भावनिक अवस्था, सार्थकता, इतरांचा स्वीकार, सामाजिक प्रतिबद्धता, अर्थ आणि हेतूची भावना, स्वतंत्र वाटणे,आपले जीवन आदर्शाच्या जवळ आहे असे वाटणे,आपल्या जीवनाची परिस्थिती उत्कृष्ट आहे असे वाटणे,तुम्हाला जे हवे आहे ते मिळाले आहे असे वाटणे, अध्यात्मिक व्यवहारात गुंतण्याची संधी मिळेल महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर प्रभुत्व मिळवणे इत्यादी. 

ब) आनंदाचे जागतिक मापन: युनायटेड नेशन्स सस्टेनेबल डेव्हलपमेंट सोल्युशन्स नेटवर्क दरवर्षी 20 मार्च रोजी 'आंतरराष्ट्रीय आनंद दिन' साजरा करण्यासाठी 'जागतिक आनंद अहवाल' प्रकाशित करते. जागतिक स्तरावर विविध देशांची तुलना करण्यासाठी हा अहवाल सहा उपघटक वापरून आनंद मोजतो: दरडोई उत्पन्न (जीडीपी), निरोगी आयुर्मान, सामाजिक आधार, स्वातंत्र्य, औदार्य आणि भ्रष्टाचार या सहा उपघटकांचा वापर जागतिक आनंदाचे मापन करण्यासाठी केला जातो. 

अहवालात लोकांना त्यांचे सध्याचे जीवन 0-10 च्या स्केलवर रेट करण्यास सांगितले जाते. 10 हे सर्वोत्तम संभाव्य जीवन आणि 0 सर्वात वाईट  जिवन समजले जाते. हा अहवाल 150 हून अधिक देशांतील लोकांकडून डेटा संकलित तयार केला जातो आणि विविध देशांची एकमेकांशी तुलना केली जाते. 2024 च्या जागतिक आनंद निर्देशांकात भारत १२६ व्या क्रमांकावर आहे, तर यादीत फिनलंड  हा देश अव्वल स्थानावर आहे.  

1.4आत्मसाक्षात्कार (Self -Realization):

आत्म-प्राप्ती किंवा स्व-साक्षात्कार ही एखाद्याचे विचार, भावना, प्रेरणा आणि मूल्यांसह स्वतःबद्दल सखोल समजून घेण्याची प्रक्रिया आहे.

स्व-साक्षात्कारामध्ये व्यक्तीचे सामर्थ्य, कमकुवतपणा आणि भावना ज्या आपल्या जीवनावर आणि नातेसंबंधांवर कसा परिणाम करतात याबद्दल अधिक जाणीव-जागरूकता विकसित करणे समाविष्ट आहे. आत्म-प्राप्तीचे स्व साक्षात्काराचे खालील मुख्य पैलू सांगितले जातात:

• स्व-जागरूकता: तुमचे विचार, भावना आणि वर्तन ओळखणे.
• आत्मनिरीक्षण: तुमच्या स्वतःच्या मानसिक आणि भावनिक अवस्थांचे परीक्षण करणे.
• वैयक्तिक वाढ: स्वतःला आणि तुमचे जीवन सुधारण्यासाठी सक्रियपणे कार्य करणे.
• प्रामाणिकता: स्वतःशी खरे असणे आणि प्रामाणिकपणे जगणे.
• माइंडफुलनेस: वर्तमानात उपस्थित राहणे आणि सध्याच्या क्षणात पूर्णपणे व्यस्त असणे.

लक्षात ठेवा, आत्म-साक्षात्कार हा आयुष्यभराचा प्रवास आहे, आणि तेथे जाण्यासाठी आपल्याला वेळ काढणे आणि विविध मार्ग शोधणे आवश्यक आहे. यालाच "शाश्वत आनंद" अस देखील म्हणतात. 

हे आपल्या अस्तित्वाच्या शोधाचा संदर्भ देते, जे केवळ आनंद किंवा समाधानाच्या पलीकडे जाते, उद्देश, अर्थ आणि पूर्ततेची भावना समाविष्ट असते. 

लक्षात ठेवा, युडेमोनिक आनंद हा एक प्रवास आहे, अंतिम स्थान किंवा शेवट नाही. त्यासाठी प्रयत्न, आत्म-जागरूकता आणि अर्थपूर्ण आणि उद्देशपूर्ण जीवन जोपासण्याची इच्छा असणे आवश्यक आहे. यामध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो. 

1. मानसशास्त्रीय कल्याण: म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील भावनिक, संज्ञानात्मक आणि सामाजिक पैलूंचा समावेश असलेली स्थिती आहे. येथे मनोवैज्ञानिक कल्याणाची काही प्रमुख कार्ये आहेत: भावनांचे नियमन:मानसिक स्थिरता राखण्यासाठी भावनांचे व्यवस्थापन आणि संतुलन करणे. तणावांशी सामना: जीवनातील आव्हाने हाताळण्यासाठी प्रभावी धोरणे विकसित करणे. लवचिकता: प्रतिकूल परिस्थिती आणि आघातातून परत येणे. प्रेरणा: जीवनाचा उद्देश आणि दिशानिर्देश. स्व-जागरूकता: वैयक्तिक मूल्ये, सामर्थ्य आणि कमकुवतपणा समजून घेणे. सामाजिक संबंध: आधारभूत नातेसंबंध निर्माण करणे आणि टिकवून ठेवणे. समस्या सोडवणे: प्रभावी विचार आणि निर्णयक्षमतेने आव्हानांना सामोरे जाणे. स्व-काळजी: शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याला प्राधान्य देणे. वैयक्तिक वाढ: सतत शिकणे, विकसित करणे आणि सुधारणे. अर्थ-निर्मिती: जीवनातील उद्देश आणि महत्त्व शोधणे. अनुकूलता: बदल स्वीकारणे आणि अनिश्चितता नेव्हिगेट करणे. आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान: सकारात्मक आत्म-प्रतिमा विकसित करणे. प्रभावी संप्रेषण: सक्रिय ऐकणे आणि अभिव्यक्तीद्वारे मजबूत संबंध निर्माण करणे.
2. भावनिक कल्याण: म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या स्वतःच्या भावना ओळखण्याची, समजून घेण्याची आणि व्यवस्थापित करण्याची क्षमता आहे.  ज्यामुळे संपूर्ण मानसिक आरोग्य आणि लवचिकता वाढते. लक्षात ठेवा, भावनिक कल्याण ही एक गतिमान आणि सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. तुमच्या भावनिक गरजा मान्य करून आणि त्याकडे लक्ष देऊन तुम्ही अधिक परिपूर्ण आणि लवचिक जीवन जगू शकता.
3. सामाजिक कल्याण: म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या नातेसंबंधांच्या गुणवत्तेचा आणि इतरांशी असलेले संबंध यात समाविष्ट असतात. यामध्ये सामाजिक संबंध: नातेसंबंध निर्माण करणे आणि टिकवणे. सामाजिक समर्थन: भावनिक, माहितीपूर्ण आणि व्यावहारिक समर्थन प्राप्त करणे. सामाजिक एकीकरण: एखाद्या समुदायाचा किंवा समूहाचा भाग वाटणे. सामाजिक सहभाग: उपक्रम आणि सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये गुंतणे. सामाजिक एकता: आपलेपणा आणि एकतेची भावना. 

1.5. आनंदी राहण्याचे फायदे:

1. उत्तम आरोग्य: आनंदामुळे तुमचे आरोग्य अनेक प्रकारे सुधारू शकते. आनंदामुळे तुमचा स्ट्रोक, हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग आणि काही प्रकारचे कर्करोग होण्याचा धोका कमी होतो.
2. हृदयाचे उत्तम आरोग्य: आनंदामुळे तुमचा रक्तदाब आणि हृदय गती कमी होऊ शकते आणि तुमच्या शारीरिक हालचालींची शक्यता वाढते, ज्यामुळे हृदय निरोगी राहण्यास मदत होते.
3. मजबूत रोगप्रतिकार प्रणाली: आनंद तुम्हाला खोकला आणि सर्दीपासून वाचवण्यास मदत करू शकतो आणि तुमच्या मूत्राशयाचे आरोग्य सुधारू शकतो.
4. तीव्र वेदना कमी: संधिवात संधिवात सारख्या परिस्थितीतील वेदनांसह, आनंद तीव्र वेदना कमी करण्यास मदत करू शकते.
5. उत्तम सामना करण्याची कौशल्ये: आनंद तुम्हाला तणाव आणि अडचणींचा चांगल्या प्रकारे सामना करण्यास मदत करू शकतो.
6. चांगली झोप: आनंद तुम्हाला चांगली झोप घेण्यास मदत करू शकतो.
7. उत्तम आहार: आनंद तुम्हाला निरोगी खाण्यास मदत करू शकतो.
8. उत्तम वजन व्यवस्थापन: आनंद तुम्हाला नियमित व्यायामाद्वारे शरीराचे सामान्य वजन राखण्यात मदत करू शकते.
9. अधिक दीर्घायुष्य: आनंद दीर्घायुष्याशी जोडला जाऊ शकतो.

प्रकरण २ रे 

आनंद आणि जीवनातील घटना 

प्रस्तावना: वेगवेगळ्या वयोगातील लोक भिन्न-भिन्न प्रकारचा आनंद अनुभवत असतात. बालपण, पौगंडावस्था, तारुण्य आणि वृद्धापकाळात माणूस जेव्हा प्रगती करू लागतो; तेव्हा तो  अधिक समाधानी आणि अर्थपूर्ण जीवन अनुभवतो. लहान मुलांना खेळ; तरुणांना लग्न, व्यवसायातील स्थिरता, कौटुंबिक प्रगती केल्याने आनंद मिळतो. तर म्हातारपणात मुलांची प्रगती आणि स्वतःच्या निरोगी आरोग्यातून आनंद मिळतो. यावरून प्रत्येक वयोगटातील लोकांचा आनंदाचा स्रोत हा भिन्न-भिन्न घटना असल्याचा दिसतो. जीवन आनंद एका विशिष्ट मार्गाचे अनुसरण करताना दिसतो. जीवनातील आनंदाची सुरुवात बालपणातील उच्च पातळीपासून सुरु होते, तारुण्यापासून ते मध्यम वयापर्यंत  कमी होते आणि नंतर आयुष्यभर पुन्हा वाढते. नातेसंबंध, रोजगार, पैसे आणि बरेच काही गोष्टी वेळोवेळी आनंद कसा ओसरतो आणि कसा वाढतो यामध्ये महत्वाची भूमिका बजावतात. 

    आनंदाचा वक्र हा त्या मार्गाचा संदर्भ देतो ज्याचे पालन आपण वयानुसार करतो. माणसं आनंदी आयुष्याची सुरुवात करतात. वयाच्या 18 च्या आसपास, त्यांचा आनंद कमी होऊ लागतो, त्यांच्या 40 च्या दशकात नीचांक गाठतो. पण वयाच्या पन्नाशीनंतर आनंद पुन्हा वाढू लागतो. हा U-आकाराचा आनंद वक्र पाश्चात्य समाजांच्या मोठ्या अभ्यासात सातत्याने दिसून आला आहे. आनंद वक्र साठी काही सिद्धांत आहेत. आर्थिक दृष्टिकोनातून, लोक पूर्वप्रौढावस्थेत काम करण्यास सुरवात करतात, ज्यात अधिकाधिक वेळ लागतो. परंतु वयाच्या ५० नंतर अधिक आर्थिक सुरक्षितता आनंद वाढवू शकते. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, लोक मोठ्या आशेने आयुष्याची सुरुवात करू शकतात, ते अवास्तव आहेत याची जाणीव प्रत्यक्ष अनुभवातून येते आणि नंतर ते जसे आहे तसे जीवनाचा आनंद घेण्याचे ठरवतात.

 

२. १. आयुष्यभरातील आनंद [ Happiness Across the Life Span]: वेगवेगळ्या वयात वेगवेगळ्या व्यक्तींसाठी आनंद वेगवेगळ्या पद्धतीने फुलतो. परंतु आनंदावर प्रभाव पाडणारे काही घटक जीवनाच्या विशिष्ट टप्प्यांवर अधिक मजबूत असतात.  उदा. बालपणातील स्वातंत्र्य, पौगंडावस्थेतील सामाजिकीकरण आणि प्रौढत्वातील  व्यावसायिक ध्येये. जीवनाचा टप्पा कोणताही असला तरीही, अधिक आनंद मिळवण्याचे मार्ग प्रत्येक अवस्थेत नेहमीच असतात. 

1. मुलांचे बालपण कशामुळे आनंदी बनते?: आनंदी मुलांचे संगोपन करण्याचे अनेक मार्ग आहेत. परंतु त्यांच्या तीन मूलभूत गरजा पालकांनी पूर्ण करणे आवश्यक ठरते—स्वातंत्र्य, आपलेपणा आणि मौजमजा करण्यासाठी उत्तम जागा. मुलांना स्वातंत्र्याची अधिक जाणीव होण्यासाठी पालकांनी संधी शोधल्या पाहिजे  आणि आपलेपणा जोपासण्यासाठी कुटुंबात अधिकाधिक वेळ दिला पाहिजे.  तसेच मित्रांसोबत दर्जेदार वेळ घालविला पाहिजे.  
2. किशोरवयीन मुलांना कशामुळे आनंद होतो?: इतरांसोबत सामाजिकीकरणाचा समावेश असलेल्या आणि मोबाइल किंवा टीव्ही स्क्रीनवर अवलंबून नसलेल्या ॲक्टिव्हिटी किशोरांना आनंदी बनवतात, असे संशोधन सुचवते. सामाजिक योजना, खेळ, स्वयंसेवा आणि धार्मिक सेवा अधिक आनंदाशी जोडल्या जातात आणि एकटे राहणे, संगीत ऐकणे आणि ऑनलाइन वेळ घालविणे कमी आनंदाशी जोडलेले आहेत. याव्यतिरिक्त, पौगंडावस्थेतील आनंदासाठी चांगली झोप ही गुरुकिल्ली असल्याचे संशोधन सांगते. 
3. प्रौढावस्थेत कोणत्या घटना आनंद देतात ?: इतर घटकांव्यतिरिक्त, रोजगार आणि विवाह या दोन्ही गोष्टी प्रौढत्वात अधिक आनंदाशी जोडलेले आहेत,असे  संशोधन सूचित करते. रोजगाराचा जीवनातील आनंदावर विशेषतः प्रभाव असतो, हा प्रभाव वयाच्या 50 च्या आसपास पोहोचतो. 
4. वृद्ध प्रौढांना कशामुळे आनंद होतो?: वयाच्या 40 च्या आसपास आनंदाने खाली डुबकी मारल्यानंतर, संशोधन असे दर्शविते की, वयानुसार आनंद वाढत जातो. वृद्ध प्रौढांना अर्थपूर्ण नातेसंबंध, ऐच्छिक  कार्य आणि  उद्दिष्ट प्राप्तीमधून आनंद मिळतो. तरुण प्रौढांना अनेकदा नावीन्य आणि साहसाची इच्छा असते, तर वृद्ध प्रौढांना आनंदाच्या छोट्या क्षणांची अधिक चांगली प्रशंसा होते, जसे की जुन्या मित्राची भेट किंवा स्वादिष्ट जेवण इ. 

२.२. लिंग आणि आनंद [Gender and Happiness]: कोण जास्त आनंदी आहे - पुरुष की स्त्रिया? एकंदरीत उत्तर दोन्हीपैकी "नाही" असे दिसते. मोठ्या प्रमाणावर केलेल्या सर्वेक्षणात असे आढळून आले आहे की, स्त्रिया आणि पुरुष अंदाजे समान आनंदाची पातळी नोंदवतात. पुरुष आणि स्त्रिया, सरासरी, त्यांच्या संपूर्ण जीवनात आनंदी आणि समाधानी असल्याची तक्रार करण्याची समान शक्यता असते. उदाहरणार्थ, 39 वेगवेगळ्या देशांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या 18,000 महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांच्या एका अभ्यासात कोणतेही महत्त्वपूर्ण लिंग फरक आढळले नाहीत (Michalos, 1991). लिंगभेदांचा अहवाल देणारे अभ्यास देखील अहवाल देतात की, फरक मोठ्या प्रमाणात लहान आहेत. संशोधनाच्या मेटा-विश्लेषणात्मक पुनरावलोकनामध्ये, Haring, Stock, and Okun (1984) ने निष्कर्ष काढला की पुरुषांमध्ये स्त्रियांपेक्षा उच्च स्तरावरील आनंदाची नोंद करण्याची किंचित प्रवृत्ती दिसून आली. इतर दोन पुनरावलोकने दर्शविते की लोकांच्या आरोग्याच्या नोंदवलेल्या स्तरांमधील फरकाच्या 1% पेक्षा कमी लिंगभेद आढळला आहे. दुसऱ्या शब्दांत, व्यक्तीचे लिंगभेद जाणून घेतल्याने तुम्हाला त्याच्या किंवा तिच्या आनंदाबद्दल जास्त काही सांगता येणार नाही. तरीही दैनंदिन अनुभवावरून पुरावा आढळल्या प्रमाणे पुरुष आणि स्त्रियांच्या भावनिक जीवनात लक्षणीय फरक आहेत. 

अ] भावनिक अनुभवातील लिंग भेद: पुरुषांपेक्षा स्त्रिया अधिक भावनिक असतात हा समज अनेक देशांमध्ये खोलवर रुजलेला आहे. हा एक असा विषय आहे,ज्याने मानसशास्त्रज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ आणि न्यूरोसायंटिस्ट यांचे लक्ष वेधून घेतले आहे, जे सर्व लिंग आणि भावना यांच्यातील जटिल परस्परसंवादावर प्रकाश टाकण्याचा प्रयत्न करतात. पुरुषांपेक्षा स्त्रिया अधिक भावनिक असतात या दाव्याचे मूल्यांकन करण्यासाठी, आपल्याला प्रथम लिंग आणि भावनांच्या सभोवतालचे वर्तमान संशोधन समजून घेणे आवश्यक आहे. 

1. भावनिक अभिव्यक्ती मध्ये लिंग भेद: लोकप्रिय समजुतीच्या विरुद्ध, वैज्ञानिक संशोधनाने निर्णायकपणे सिद्ध केले नाही की स्त्रिया पुरुषांपेक्षा अधिक भावनिक असतात. तथापि, अभ्यास असे सूचित करतात की स्त्रिया त्यांच्या भावना अधिक मोकळेपणाने व्यक्त करतात आणि त्यांच्याकडे भावनात्मक शब्दसंग्रह अधिक असतो, ज्यामुळे त्या अधिक भावनिक आहेत हा समज निर्माण करण्यात अधिक योगदान देऊ शकतात. 
2. भावनिक प्रक्रिया आणि प्रतिक्रियाशीलता:भावनिक प्रक्रिया आणि प्रतिक्रिया यावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या अभ्यासांनी मिश्र परिणाम दिले आहेत. काही संशोधने असे सूचित करतात की, स्त्रिया ह्या भावनिक उत्तेजनांना अधिक प्रतिसाद देतात, तर इतर अभ्यासांमध्ये लिंगांमध्ये कोणतेही महत्त्वपूर्ण भेद दिसून येत नाहीत. 

ब] लिंग विरोधाभास: स्त्रिया पुरुषांपेक्षा अधिक भावना व्यक्त करतात, परंतु त्यांना पुरुषांपेक्षा अधिक भावनांचा अनुभव येतो का? पुरुष आणि स्त्रियांच्या मेंदूमध्ये भावना वेगळ्या पद्धतीने दर्शवल्या जातात का? भावनांमधील लिंग भिन्नतेचे मूळ काय आहे-स्त्री पुरुष आपण वेगळे जन्मलो आहोत की, सामाजिकीकरांमुळे आपण भिन्न झाले आहोत?  

2.4. पैसा आणि आनंद (Money and Happiness): पैसा हे एक आनंदात योगदान आहे. परंतु पैसा आणि आनंद यांच्यातील संबंध खुप जटिल आहे आणि पैशाचा वापर कसा केला जातो यावर तो अवलंबून आहे. 

    पैशाने जीवनात सुरक्षितता आणि स्थिरता येते. घटस्फोटासारख्या नकारात्मक जीवनातील घटनांविरूद्ध पैसा सुरक्षितता प्रदान करू शकतो.

  पैसा अधिक पर्याय आणि जीवनावर नियंत्रण ठेवण्याची भावना प्रदान करू शकतो आणि जीवनातील स्वातंत्र्याचा खरा अनुभव देतो. 

    नातेसंबंध किंवा क्रियाकलाप यांसारख्या तुम्हाला आवडत असलेल्या गोष्टींवर खर्च करण्यासाठी पैसा वेळ विकत घेऊ शकतो. पैसा नसलेले लोक मौज करणे, सहलीला जाणे यामध्ये 'माझ्याकडे वेळ नाही' असा बहाणा करून वेळ मारून नेतात. 

   काही संशोधन असे सूचित करतात की तुमच्याकडे जितके जास्त पैसे असतील तितके तुम्ही आनंदी राहाल. तथापि, इतर संशोधन सूचित करतात की पैसा आणि आनंद यांच्यातील परस्परसंबंध एका विशिष्ट पातळीनंतर कमी होतो. पैसा आणि आनंद अधिक सखोल समजून घ्यायचा असेल तर खालील गोष्टींचा सखोल विचार करावा लागेल. 

1. भावना आणि पैशा: पैशाचे व्यवस्थापन आपल्या भावनांपासून सुरू होते. विश्वास ठेवणे कठीण आहे ना, पण ते खरं आहे. आपल्या भावना आधी समजून घेतल्याशिवाय तुम्ही स्वतःसाठी आर्थिक उद्दिष्टे निर्माण करू शकत नाही.

     पैसा हा खूप भावनिक विषय आहे. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनच्या सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे की 72 टक्के अमेरिकन लोक त्यांच्या आर्थिक स्थितीबद्दल तणावग्रस्त असतात. पण तणाव ही केवळ पैशाशी जोडलेली भावना नाही, हे लक्षात घ्यावे लागेल. 

     बजेट तयार करताना, बिले भरताना, उत्पन्न मिळवताना, कर्ज फेडताना आणि कोणत्याही क्षणी पैशाचा निर्णय घेताना अनेक भावना येऊ शकतात. पैशाचे निर्णय घेताना, तुम्हाला तणाव, लज्जा, अपराधीपणा आणि भीतीपासून आनंद, उत्साह आणि आराम असे काहीही वाटू शकते. 

     अन्न, निवारा आणि आरोग्यसेवा यांसारख्या मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी पैसा जोडला जातो. त्यामुळे अर्थातच ते भावनिक आहे. या गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेशी नसण्याची भीती इतर अनेक भावनांमध्ये प्रचंड चिंता आणि निराशा निर्माण करू शकते.

     बऱ्याच लोकांसाठी, पैसा त्यांच्या ओळखीशी आणि स्वत: च्या मूल्याशी देखील गहनपणे जोडलेला असतो. खूप दडपण आहे. त्या वर, आम्ही आमच्या डोक्यात खेळत असलेल्या पैशाच्या कथांमधून स्वतःला कठोरपणे न्याय देतो.

पैशाच्या कथा म्हणजे आपण स्वतःला सांगितलेल्या कथा आहेत जे पैशाशी आपले सध्याचे नाते दर्शवतात. ही अशी विधाने असू शकतात जी एकतर पैशाशी किंवा नकारात्मक संबंधांना प्रोत्साहन देतात. ते आम्हाला आमची आर्थिक उद्दिष्टे गाठण्यापासून किंवा त्यांना पूर्णतः पूर्ण करण्यापासून रोखू शकतात. ते कोठून आले आहेत ते आमच्या लहानपणीच्या, सामाजिक दबावातील किंवा भूतकाळातील आर्थिक आघातातील आमच्या सुरुवातीच्या पैशांच्या आठवणी असू शकतात.

उदाहरणार्थ, "मी पैशाने वाईट आहे" सारखी कथा तुम्हाला आर्थिक शिक्षण घेण्यापासून रोखू शकते. जेव्हा तुम्ही अशा प्रकारच्या कथनात अडकता तेव्हा ते एक प्रकारची आत्म-पूर्ण भविष्यवाणी बनते – तुमच्या आर्थिक सवयी आणि निर्णयांवर प्रभाव टाकते.

या भावनांचा आणि कथांचा डोमिनो इफेक्टप्रमाणे विचार करा. तुमच्या पैशाच्या सवयी तुमच्या भावनांवर प्रभाव टाकू शकतात तसेच भविष्यातील इतर भावनांना कारणीभूत ठरू शकतात. डोमिनोजचा मार्ग हा तुम्ही घेतलेल्या निर्णयांच्या जाणीवेवर अवलंबून असतो.

बचत करताना, खर्च करताना आणि पैसे कमवताना कोणत्या भावनांना चालना मिळते - तसेच त्या कुठून येतात - हे ओळखणे तुमची आर्थिक तंदुरुस्ती सकारात्मकरित्या बदलण्यास मदत करू शकते .

2. पैसा आणि मानवी वर्तन: प्रयोगादरम्यान ज्या मुलांचा पैशांशी संबंध आला, त्यांच्यात समाजाभिमुख वर्तन कमी झाले आणि अहंकारी वृत्ती वाढली. दुसरीकडे, ते वैयक्तिक कार्ये पूर्ण करण्यात अधिक चिकाटीने काम करीत असल्याचे आढळले. 

 पैसा, संपत्ती ही सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय शक्तीची गतिशीलता निर्माण करू शकते जी मानवी संबंध आणि परस्परसंवादांना कमी करते. लोक सहसा श्रीमंत व्यक्तींना उच्च सामाजिक दर्जा, क्षमता आणि बुद्धिमत्तेचे श्रेय देतात. श्रीमंतांचा इतर लोकांवर चांगला प्रभाव पडतो, या  घटनेला 'हॅलो इफेक्ट' म्हणतात.

3. काय आनंदी लोक अधिक पैसा कमवितात?: होय, आनंदी लोक जास्त पैसे कमवतात आणि त्याची अनेक कारणे आहेत. 

• नवीन आव्हाने: आनंदी लोक नवीन आव्हाने, जोखीम आणि संधी स्वीकारण्याची अधिक शक्यता असते. पैसा नवनवीन संधी उपलब्ध करून देतो. संधी अधिक पैसा मिळवून देतो.
•  उच्च उत्पादकता: आनंदी लोक अधिक उत्पादक असतात आणि उच्च मनोबल वाढवतात.
• उत्तम कार्यप्रदर्शन पुनरावलोकने: आनंदी लोक चांगले कार्यप्रदर्शन पुनरावलोकने मिळवतात.
• कमी आजारी दिवस: आनंद एकंदर कल्याणमध्ये भूमिका बजावू शकतो, ज्यामुळे कमी आजारी दिवस येऊ शकतात.
• अधिक आशावादी: आनंदी लोकांमध्ये आशावादी दृष्टिकोन असतो, ज्यामुळे ते नवीन अनुभवांसाठी अधिक खुले होऊ शकतात.

4. आपण पैशाने आनंद विकत घेऊ शकत नाही: या म्हणीचा अर्थ असा आहे, की खरा आनंद आतून मिळतो, तो पैशाने विकत घेता येणाऱ्या संपत्तीतून मिळत नाही. तुमची बिले भरण्याच्या क्षमतेच्या पलीकडे, आनंद ही मनाची स्थिती आहे, जी तुम्ही भौतिक वस्तूंवर आणि गुंतवणूक पोर्टफोलिओमधील संख्यांवर आधारित असताना अल्पकाळ टिकते. 

 

अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनने रॉबर्ट केनी, एडडी यांनी केलेल्या संशोधनाबद्दल एक लेख प्रकाशित केला. त्याने मुलाखत घेतलेल्या श्रीमंत लोकांनी कबूल केले की, त्यांना भरपूर पैसे असणे आवडते आणि ते नशीबवान आहेत हे समजते, परंतु काहीवेळा भरपूर पैसा असणे म्हणजे एकटेपणा, तुम्हाला कठीण काळात सोडवण्यासाठी मैत्री गमावणे आणि इतरांप्रमाणेच पालकत्वाच्या समस्यांशी संघर्ष करणे. “जर त्यांच्या मुलांकडे भरपूर पैसे असतील आणि त्यामुळे भरपूर ड्रग्ज असतील, तर त्यांच्याकडे पैसे नसतील आणि त्यांची मुलं ड्रग्ज करत असतील तर त्यांना त्रास होतो. ते तुम्हाला यापैकी कशापासूनही वाचवत नाही.” 

     पैशाने आनंद विकत घेता येतो का? या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी, तुमच्या घराभोवती तुम्ही विकत घेतलेल्या सर्व गोष्टी पहा ज्याने तुम्हाला त्या वेळी उत्साही वाटले होते परंतु आता गोंधळल्यासारखे वाटू शकते. तुम्ही त्या गोष्टींकडे कधी बघता आणि विचार करता, "मला खूप आनंद झाला आहे की मी त्या विकत घेतल्या कारण आता मी आनंदी आहे." दुसरीकडे, तुम्ही घेतलेल्या सहलींचे फोटो, तुम्हाला प्रेरणा देणारा निसर्ग, कुटुंब आणि मित्रमंडळी आणि वेगवेगळ्या मार्गांनी तुमचे मन वेधून घेणारे लोक पाहतात, तेव्हा कदाचित तुम्हाला आनंदाची भावना येते. भौतिक वस्तू त्याच्याशी स्पर्धा करू शकत नाहीत.

पैशाने आनंद विकत घेऊ शकत नाही याची पाच कारणे: पैशातून मिळणारा आनंद शाश्वत नसण्याची पाच कारणे येथे आहेत:

1. तुम्ही कधीच समाधानी होणार नाही: एकदा तुम्ही पैशाला तुमचा आनंदाचा स्रोत बनू दिला की तुम्ही कधीच समाधानी होणार नाही. तुम्हाला नेहमी अधिक हवे असेल कारण ती चमकदार, नवीन गोष्ट एक दिवस जुनी होईल आणि वापरली जाईल. विजेच्या वेगाने नवीन उत्पादने सादर करत असलेल्या तंत्रज्ञानामुळे, तुमच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी नेहमीच गाजर लटकत असेल. 

2. पैशाने खरे मित्र विकत घेता येत नाहीत:जरी असे दिसते की श्रीमंत लोक एक विस्तृत आणि समर्पित मंडळाने वेढलेले आहेत, परंतु अनेकदा पैसे कमी झाल्यास किंवा अधिक श्रीमंत आणि प्रभावशाली कोणीतरी घटनास्थळी आल्यास ते "मित्र" नाहीसे होतात.

3. तुम्हाला जे आवडते ते करणे म्हणजे आनंद: आनंद तुमच्या बँक खात्यातील शिल्लक नसून तुमच्या आवडत्या गोष्टी करण्यात येतो. प्रवास आणि क्रीडा साहस यासारख्या पैशांची आवश्यकता असलेल्या आवडींसाठी, बजेट आणि प्राधान्यक्रम तुम्हाला तुमच्यासाठी महत्त्वाच्या गोष्टींवर पैसे खर्च करण्यास सक्षम करेल. 

4.पैसा वेळ विकत घेऊ शकत नाही: खरेदी आणि खरेदी करण्यात वेळ वाया घालवण्यापेक्षा, आपल्याला जे करायला आवडते ते करण्यात आपला वेळ घालवा.

5. बचत करणे महत्त्वाचे आहे, परंतु जीवनाचा आनंद घेण्यास विसरू नका: विशेष क्षण अनुभवणे आणि त्याचा आस्वाद घेणे तुमचे हृदय अशा प्रकारे भरू शकते जे पैसे देऊ शकत नाही.

2.5. जीवनातील इतर घटना: इतर घटक आनंद प्रभावित करू शकणारे इतर घटक समाविष्ट आहेत: आनंदी जिव्हाळ्याचा संबंध असणे, जवळच्या मित्रांचे नेटवर्क असणे, एक आनंददायक आणि परिपूर्ण करिअर आहे, पुरेसे पैसे असणे, आध्यात्मिक किंवा धार्मिक श्रद्धा असणे, मौजमजेचे छंद आणि फुरसतीचा व्यवसाय, निरोगी स्वाभिमान असणे, आशावादी दृष्टीकोन असणे,वास्तववादी आणि साध्य करण्यायोग्य ध्येये असणे. 

द्वितीय सत्र 

प्रकरण पहिले

सकारात्मक भावना आणि कल्याण

(PositiveEmotions and Well being)

प्रस्तावना:  मानसशास्त्र ही मानसशास्त्राची एक शाखा आहे. ज्यात सकारात्मक मानवी कार्यप्रणालीचा शास्त्रशुध्द अभ्यास केला जातो.  सकारात्मक मानसशास्त्राच्या तीन मुख्य घटकांपैकी एक सकारात्मक भावना आहे.  सकारात्मक भावनांना कधी कधी सकारात्मक मानसशास्त्राचे "लहान इंजिन" म्हणून संबोधले जाते. दुसरा सकारात्मक वैयक्तिक वैशिष्ट्ये आहे. त्यात करुणा, आशावाद, लवचिकता यांचा समावेश आहे. तिसरा घटक सकारात्मक संस्था हा असून त्यात कुटुंब, सामाजिक संबंध, समुदाय यांचा अंतर्भाव आहे. या तीन स्तंभांच्या  कार्यपद्धतीमागे - सकारात्मक भावनांच्या दूरगामी लहरी, अर्थपूर्ण सामाजिक संबंधांचे आरोग्यावर होणारे परिणाम, आपल्यातील सामर्थ्यांचे आणि गुणांचे संरक्षणात्मक गुणधर्म - या सगळ्यांचा अभ्यास करून आपण आपले कल्याण समजून घेण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलू शकतो. 

डॉ. बार्बरा फ्रेड्रिक्सन अनेक दशकांपासून सकारात्मक भावनांवर संशोधन करीत आहेत. तिने आणि तिच्या सहकाऱ्यांनी केलेल्या संशोधनाने, सकारात्मक भावना आपल्यासाठी कशा आणि का चांगल्या आहेत यावर प्रकाश टाकला आहे. विशेषतः, त्यांच्या क्षणभंगुर आणि सूक्ष्म स्वभाव असूनही सकारात्मक भावनांचे फायदे त्यांचा क्षणिक आनंद मंद झाल्यानंतर सुध्दा

कितीतरी काळ लाभदायक ठरतो. फ्रेड्रिक्सनच्या "ब्रॉडन-अँड-बिल्ड थिअरी" नुसार सकारात्मकतेचे सूक्ष्म क्षण कालांतराने जमा होतात, त्यांची जागरूकता वाढवून लोकांना प्रगतीच्या मार्गावर आणतात. 

आपल्या अवती-भोवती सकारात्मक भावना विकसित करण्याच्या अनेक संधी आहेत. उदा. निसर्गात फेरफटका मारणे, ध्यान करणे, मनमोकळेपणाने आणि मनापासून जगणे - जिभेवर चॉकलेट वितळण्याच्या चवीप्रमाणे मानवी दयाळूपणा जोपसणे. तसेच, आमचे सामाजिक संबंध आहेत, जे फ्रेडरिकसनच्या संशोधनानुसार सकारात्मक भावना शोधण्याच्या सोन्याच्या खाणी बनू शकतात. त्यानंतर आपण आपल्या दैनंदिन परस्परसंवादात किती सुसंगत आहोत, हे देखील सकारात्मक भावनांच्या अनुभवाच्या वाढीशी जोडले गेले आहे.

1.1. सकारात्मक भावना: अर्थ, ओळख आणि फायदे: एखाद्या व्यक्तीला कोणत्या प्रकारच्या भावनांचा अनुभव येतो हे भावनांना चालना देणाऱ्या परिस्थितीनुसार निर्धारित केले जाते. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीला चांगली बातमी मिळाल्यावर आनंद होतो आणि धमकावल्यावर भीती वाटते. आपण आनंदी, रागावलेले, दुःखी, कंटाळलेले किंवा निराश आहोत की नाही हे भावनांवरुनच ठरते. आनंदी आणि निरोगी जीवन जगू इच्छिणाऱ्या प्रत्येकासाठी आनंद, उत्साह, सुख, आशा आणि प्रेरणा यासारख्या सकारात्मक भावनांचा अनुभव घेणे अत्यावश्यक आहे. 

सकारात्मक भावना म्हणजे अशा भावना ज्या आपल्याला अनुभवायला आनंददायी वाटतात. ऑक्सफर्ड हँडबुक ऑफ पॉझिटिव्ह सायकॉलॉजी त्यांना " आनंददायी किंवा इष्ट परिस्थितीजन्य प्रतिसाद... आनंददायी संवेदना आणि अभेद्य सकारात्मक प्रभावापासून वेगळे " (कोहॉन आणि फ्रेड्रिक्सन, 2009) म्हणून परिभाषित करते.

मुळात, ही व्याख्या सांगते की सकारात्मक भावना या आपल्या वातावरणाला किंवा आपला स्वतःच्याच अंतर्गत संवादाला आनंददायी प्रतिसाद आहेत, जे साध्या संवेदनांपेक्षा अधिक जटिल आणि लक्षित असतात. 

दुसरीकडे, नकारात्मक भावना अशा आहेत ज्यांचा अनुभव घेणे आपल्याला आनंददायी वाटत नाही. नकारात्मक भावनांची व्याख्या "एक अप्रिय किंवा दुःखी भावना म्हणून केली जाऊ शकते जी एखाद्या घटनेवर किंवा व्यक्तीवर नकारात्मक प्रभाव व्यक्त करण्यासाठी व्यक्तींमध्ये उत्तेजित केली जाते" (पॅम, 2013). जर एखादी भावना तुम्हाला निराश करते आणि खाली खेचते, तर बहुधा ती नकारात्मक भावना असेल. काही सामान्य सकारात्मक भावनांमध्ये खालील भावना समाविष्ट आहेत:प्रेम,,आनंद

समाधान, करमणूक, प्रसन्नता आणि दरारा इ.  तर सामान्यतः जाणवलेल्या काही नकारात्मक भावना-भीती, राग, किळस, दुःख,एकटेपणा, खिन्नता आणि चीड इ. 

प्रकरण दुसरे 

सकारात्मक भावना आणि कल्याण

(PositiveEmotions and Well being)

भावना आपल्या जीवनाची गुणवत्ता निश्चित करतात. त्या आपला व्यवसाय, मैत्रीसंबंध, कुंटूंबातील सदस्य आणि आपले प्रेमाचे सर्व व्यवहार अशा प्रत्येक गोष्टींमध्ये आढळतात. त्या आपले जीवन वाचवतात; तर कधी कधी जीवनाचे 

3.1 सकारात्मक भावनांचा अर्थ: हजारो वर्षांपासुन लोक भावनांचा अभ्यास करीत आहेत. भावनांवर फार जोरदार संशोधन होत आहे, पण आश्चर्याची बाब म्हणजे त्याबद्दल सामान्य लोकांना फारच थोडी माहिती आहे. आणखी आश्चर्याची गोष्ट, निरोगी जीवनासाठी सकारात्मक व नकारात्मक भावनांची आवश्यकता आहे, पण ह्या गोष्टी लोकांना अजुनही समजत नाहीत.     

सकारात्मक भावना नेमक्या काय आहेत? ज्या भावना अनुभवताना माणसाला आनंद होतो, त्यांना सकारात्मक भावना म्हणतात. 

कोहन आणि फ्रेड्रिक्सन (2000) यांच्या मते, “आनंददायक किंवा परिस्थितीनुसार इष्ट प्रतिसाद, ज्यामुळे आनंदी संवेदनांची जाणिव, म्हणजे सकारात्मक भावना होय”. ही व्याख्या असे व्यक्त करते की, सकारात्मक भावना म्हणजे आपल्या वातावरणास (स्वत:चे स्वत:शी होणारे अंतर्गत संवाद) दिलेला आनंददायक प्रतिसाद आहे, जो साध्या संवेदनांपेक्षा अधिक जटिल आणि आनंददायक असतो. प्रेम, समाधान, आनंद, शांतता, आवड, निर्मळपणा हे सकारात्मक भावनांची उदाहरणे सांगता येतील.  

तर दुस्यया बाजुला ज्या भावना सहसा अनुभवण्यास आनंददायक नसतात त्यांना नकारात्मक भावना म्हणतात. पाम (2013) यांनी नकारात्मक भावनांची पुढील व्याख्या केली आहे, “एखाद्यी अप्रिय घटना किंवा व्यक्तीबद्दल नकारात्मक प्रभाव व्यक्त करण्यासाठी व्यक्तींमध्ये उत्प्रेरित होणारा मनोभाव होय”. जी माणसाला खाली खेचते आणि आत्मविश्वास कमी करु शकते, ती नकारात्मक भावना आहे. राग, तिरस्कार, दु:ख, एकटेपणा, उदासिनता, व्देष, मत्सर हि काही नकारात्मक भावनांची उदाहरणे आहेत.  नकारात्मक भावनांचा विचार करता, आपण त्यापैकी कोणत्या नकारात्मक भावना अनुभवू इच्छिता असा प्रश्न उपस्थित केला असता? त्याचे उत्तर आपल्यापैकी बहूतेक लोक नाही असेच देतील. त्यात आर्श्चय वाटण्यासारखे काहीच नाही, कारण त्यापैकी कोणत्याही भावनांचा अनुभव घेणे चांगले वाटत नाही. 

अ) सकारात्मक भावनांची ओळख: येथे काही सकारात्मक भावना आहेत:

1. आनंद: जेव्हा आपल्यासोबत काही चांगले घडते किंवा आपण आपले ध्येय साध्य करतो तेव्हा आपल्याला आनंद होतो.
2. उत्साह: जेव्हा आपल्याला काहीतरी नवीन आणि रोमांचक करण्याची संधी मिळते, तेव्हा आपण उत्साही होतो.
3. आशा: भविष्यात काहीतरी चांगले घडणार आहे असे जेव्हा आपल्याला वाटते तेव्हा आपण आशेने भरून जातो.
4. प्रेम: जेव्हा आपण एखाद्याला आवडतो किंवा त्याची खूप काळजी घेतो तेव्हा आपल्याला प्रेमाची भावना जाणवते.
5. गर्व: जेव्हा आपल्याला आपल्या कामाचा किंवा कर्तृत्वाचा अभिमान वाटतो तेव्हा आपल्याला अभिमानाची भावना वाटते.
6. कृतज्ञता: जेव्हा आपल्याला वाटते की आपल्याला आयुष्यात खूप काही मिळाले आहे, तेव्हा आपल्या मनात कृतज्ञतेची भावना येते.
7. आत्मविश्वास: जेव्हा आपल्याला असे वाटते की आपण एखादे कार्य करू शकतो किंवा कार्यासाठी आवश्यक कौशल्ये आपल्याकडे आहेत, तेव्हा आपल्याला आत्मविश्वासाची भावना जाणवते.
8. शांतता: जेव्हा आपल्याला वाटते की आपल्या जीवनात सर्व काही ठीक आहे आणि आपल्याला कोणतीही चिंता नाही, तेव्हा आपल्याला शांततेची भावना येते.
9. प्रेरणा: जेव्हा आपल्याला असे वाटते की आपण काहीतरी नवीन आणि सर्जनशील करू शकतो, तेव्हा आपल्याला उत्साहाची भावना वाटते.
10. समाधान: जेव्हा आपल्याला असे वाटते की आपण काहीतरी चांगले केले आहे किंवा आपल्या प्रयत्नांचे फळ मिळाले आहे, तेव्हा आपल्याला समाधानाची भावना वाटते.

या सकारात्मक भावना ओळखणे आणि त्यांना आपल्या जीवनात वाढवणे आपले मानसिक आरोग्य आणि जीवनाची गुणवत्ता सुधारू शकते.

ब) सकारात्मक भावनांचे फायदे: सकारात्मक भावना आपल्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर असतात. येथे काही प्रमुख फायदे आहेत:

1. मानसिक आरोग्य सुधारते: सकारात्मक भावना आपले मानसिक आरोग्य सुधारतात आणि तणाव, चिंता आणि नैराश्यापासून आपले संरक्षण करतात.
2. शारीरिक आरोग्य सुधारते: सकारात्मक भावना देखील आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात. हे आपली रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करते आणि रोगांपासून आपले संरक्षण करते.
3. संबंध सुधारतात: सकारात्मक भावना देखील आपले नाते सुधारतात. हे आम्हाला इतरांशी जोडण्यात आणि त्यांच्याशी चांगले संबंध निर्माण करण्यात मदत करते.
4. उत्पादकता वाढवते: सकारात्मक भावना देखील आपली उत्पादकता वाढवतात. हे आम्हाला आमच्या कामात अधिक कार्यक्षमतेने आणि उत्साहाने काम करण्यास मदत करते.
5. आत्मविश्वास वाढतो:सकारात्मक भावना देखील आपला आत्मविश्वास वाढवतात. हे आम्हाला आमचे ध्येय साध्य करण्यात आणि आमची स्वप्ने पूर्ण करण्यात मदत करते.
6. तणाव आणि चिंता कमी करणे: सकारात्मक भावना आपला ताण आणि चिंता कमी करतात. हे आपल्याला शांतता आणि स्थिरतेची भावना देते.
7. शिकणे आणि विकास सुधारतो: सकारात्मक भावना देखील आपले शिक्षण आणि विकास सुधारतात. हे आपल्याला नवीन गोष्टी शिकण्यास आणि आपली कौशल्ये विकसित करण्यास मदत करते.
8. सामाजिक संबंध सुधारतात: सकारात्मक भावना देखील आपले सामाजिक संबंध सुधारतात. हे आम्हाला इतरांशी जोडण्यात आणि त्यांच्याशी चांगले संबंध निर्माण करण्यात मदत करते.
9. स्व-मूल्यांकन सुधारते: सकारात्मक भावना देखील आपले आत्म-मूल्यांकन सुधारतात. हे आपल्याला स्वतःबद्दल अधिक सकारात्मक आणि आत्मविश्वास वाढवण्यास मदत करते.
10. जीवनाची गुणवत्ता सुधारते: सकारात्मक भावना देखील आपल्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारतात. हे आपल्याला आपले जीवन अधिक आनंदी आणि समाधानी बनविण्यास मदत करते.

हे फायदे लक्षात घेऊन, आपण आपल्या जीवनात सकारात्मक भावनांना चालना देण्यासाठी प्रयत्न करणे महत्त्वाचे आहे.

3.2. बार्बरा फ्रेडरिकसनचा सकारात्मक भावनांचा ब्रॉडन आणि बिल्ड सिद्धांत: बार्बरा फ्रेडरिकसनचा सकारात्मक भावनांचा ब्रॉडन अँड बिल्ड सिद्धांत हा एक प्रमुख सिद्धांत आहे जो सकारात्मक भावनांचे परिणाम स्पष्ट करतो. हा सिद्धांत स्पष्ट करतो की सकारात्मक भावना आपल्या जीवनात सकारात्मक बदल कसे आणू शकतात. ब्रॉडन आणि बिल्ड थिअरीचे मुख्य मुद्दे:

1. सकारात्मक भावना आपले लक्ष वाढवतात: जेव्हा आपल्याला सकारात्मक भावना जाणवतात तेव्हा आपले लक्ष वाढते आणि आपण आपल्या सभोवतालच्या गोष्टींकडे अधिक लक्ष देतो.
2. सकारात्मक भावना आपल्या कल्पना वाढवतात:सकारात्मक भावना आपल्या कल्पना वाढवतात आणि आपल्याला नवीन कल्पना आणि उपाय शोधण्यात मदत करतात.
3. सकारात्मक भावना आपले सामाजिक संवाद वाढवतात: सकारात्मक भावना आपले सामाजिक संवाद वाढवतात आणि आपल्याला इतरांशी जोडण्यात मदत करतात.
4. सकारात्मक भावना आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात: सकारात्मक भावना आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात आणि रोगांपासून आपले संरक्षण करतात.

ब्रॉडेन आणि बिल्ड थिअरीनुसार, सकारात्मक भावना आपल्या जीवनात खालील बदल घडवून आणू शकतात:

1. वैयक्तिक वाढ: सकारात्मक भावना आपल्याला वैयक्तिक वाढीकडे घेऊन जातात आणि आपले ध्येय साध्य करण्यात मदत करतात.
2. सामाजिक संबंध सुधारतात: सकारात्मक भावना आपले सामाजिक संबंध सुधारतात आणि आम्हाला इतरांशी जोडण्यात मदत करतात.
3. शारीरिक आरोग्य सुधारते: सकारात्मक भावना आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात आणि रोगांपासून आपले संरक्षण करतात.

अशाप्रकारे, बार्बरा फ्रेडरिकसनचा सकारात्मक भावनांचा ब्रॉडन आणि बिल्ड सिद्धांत आपल्याला सकारात्मक भावना आपल्या जीवनात कसे सकारात्मक बदल घडवून आणू शकतात हे समजून घेण्यास मदत करते.

3.3 सकारात्मक भावना आणि आरोग्य संसाधने: शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक संसाधने: आपल्या शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्यासाठी सकारात्मक भावना खूप महत्त्वाच्या आहेत. येथे काही संसाधने आहेत जी आम्हाला सकारात्मक भावना वाढविण्यात आणि आमचे आरोग्य सुधारण्यास मदत करू शकतात:

शारीरिक संसाधने

1. व्यायाम: नियमित व्यायामामुळे आपले शारीरिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला सकारात्मक भावना निर्माण होतात.
2. आरोग्यदायी आहार: निरोगी आहारामुळे आपले शारीरिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला ऊर्जा आणि ताजेपणा मिळतो.
3. पुरेशी झोप: पुरेशी झोप आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला ताजे आणि उत्साही बनवते.
4. योग आणि ध्यान: योग आणि ध्यानामुळे आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला शांतता आणि स्थिरता मिळते.
5. निसर्गाशी जोडणे: निसर्गाशी जोडल्याने आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला शांतता आणि स्थिरता मिळते.
6. संगीत आणि कला: संगीत आणि कला आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला आनंद आणि समाधान देतात.
7. मसाज आणि स्पा: मसाज आणि स्पा आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला शांतता आणि स्थिरता प्रदान करतात.
8. जीवनसत्त्वे आणि खनिजे: जीवनसत्त्वे आणि खनिजे आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला ऊर्जा आणि ताजेपणा देतात.
9. पाणी आणि हायड्रेशन: पाणी आणि हायड्रेशन आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला ऊर्जा आणि ताजेपणा देतात.
10. आरोग्य तपासणी आणि चाचण्या: आरोग्य तपासणी आणि चाचण्या आपले शारीरिक आरोग्य सुधारतात आणि आपल्याला आपल्या आरोग्याबद्दल जागरूक करतात.

मानसिक संसाधने:सकारात्मक भावना आमच्या मानसिक आणि सामाजिक आरोग्यासाठी खूप महत्वाच्या आहेत. येथे काही मनोवैज्ञानिक आणि सामाजिक संसाधने आम्ही सकारात्मक भावनांना प्रोत्साहन देतो आणि आमचे आरोग्य अधिक चांगले बनवू शकतो.

1. ध्यान आणि योग: ध्यान आणि योगामुळे आपले मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला शांतता आणि स्थिरता मिळते.
2. सकारात्मक विचार: सकारात्मक विचारामुळे आपले मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला आशा आणि उत्साह मिळतो.
3. स्व-मूल्यांकन: स्वयं-मूल्यांकन आपले मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आपल्याला स्वतःबद्दल जागरूक करते.
4. सामाजिक समर्थन: सामाजिक समर्थन आमचे मानसिक आरोग्य सुधारते आणि आम्हाला इतरांशी जोडण्यात मदत करते.
5. मानसिक आरोग्य सल्ला: मानसिक आरोग्य सल्ला आमची मानसिकता उत्तम आहे आणि आम्हाला आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी माहिती आहे.
6. मनोवैज्ञानिक पुस्तके आणि लेख: मनोवैज्ञानिक पुस्तके आणि लेख आमचे मनोवैज्ञानिक आरोग्य उत्तम बनवते आणि आम्ही आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी जाणून घेत आहोत.
7. ऑनलाइन मनोवैज्ञानिक संसाधन: ऑनलाइन मनोवैज्ञानिक संसाधने आमचे मानसिक आरोग्य उत्तम बनवते आणि आम्ही आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी बनवते.
8. मानसिक स्वास्थ्य: मानसिक आरोग्यता आमच्या मानसिक आरोग्य को बेहतर बनते आणि आम्हाला आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी माहिती बनवते.
9. मनोवैज्ञानिक समर्थन गट: मनोवैज्ञानिक समर्थन समूह आमचे मानसिक आरोग्य उत्तम बनते आणि आम्ही आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी बनते.
10. मानसिक आरोग्य प्रशिक्षण: मानसिक आरोग्य प्रशिक्षण आमचे मानसिक आरोग्य उत्तम आहे आणि आम्हाला आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी माहिती आहे.
11. मनोवैज्ञानिक शोध: मनोवैज्ञानिक शोध आमचे मानसिक आरोग्य को बेहतर बनवते आणि आम्हाला आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी कळते.

सामाजिक संसाधने:

1. सामाजिक नेटवर्क: सामाजिक समर्थन नेटवर्क आमचे मानसिक आरोग्य उत्तम बनवते आणि आम्हाला आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी सांगतात.
2. सामुदायिक सेवा: सामुदायिक सेवा आमच्या मानसिक आरोग्याला बेहतर बनवते आणि आम्ही आपल्या मानसिक आरोग्याविषयी आपण बनती आहोत.
3. सामाजिक क्लब आणि गट: सामाजिक क्लब आणि समूह आमचे मानसिक आरोग्य चांगले बनवते आणि आम्ही आपल्या मानसिक आरोग्याबद्दल जागर करतो.

3.4 सकारात्मक भावना आणि कल्याण: आनंद आणि सकारात्मक व्यवहार:

सकारात्मक भावना जीवनात आनंद आणि कल्याणासाठी देतात. जेव्हा आम्ही सकारात्मक भावना अनुभवतो, तेव्हा आमचे विचार, वर्तन आणि संबंध सर्व सकारात्मक पद्धतीने प्रभावी होते.

अ)आनंद आणि सकारात्मक वर्तन यांच्यातील संबंध:

1. खुशी का स्तर: हम खुश होते, आम्ही अधिक सकारात्मक व्यवहारात जोडले होते, जसे की इतरांना मदत करणे, सामाजिक कार्यात भाग घेणे आणि नवीन अनुभव घेणे.
2. सकारात्मक वर्तन: सकारात्मक व्यवहार आम्हाला आनंदाची भावना प्रदान करते. जब हम इतरांना मदत करतात, तो आम्हाला चांगला वाटतो आणि आमचा आत्मविश्वास वाढला होता.
3. सकारात्मक: सकारात्मक विचार आणि सकारात्मक व्यवहार की जाती आहेत. जेव्हा आम्ही सकारात्मक विचार करतो, तो आम्ही अधिक आशावादी आणि उत्साही होते.

ब) सकारात्मक भावना आणि यश दरम्यान एक मजबूत संबंध आहे. जेव्हा आम्ही सकारात्मक भावना अनुभवतो, तो आम्ही अधिक आत्मविश्वासी, उत्साही आणि मार्गदर्शक होते, जो आम्हाला आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यास मदत करतो.

ब) सकारात्मक भावना आणि यश:

1. आत्मविश्वास: सकारात्मक भावना आम्हाला आत्मविश्वास प्रदान करतात, जो आम्हाला प्राप्त करण्यासाठी मदत करतो.
2. उत्साह आणि प्रेरणा: सकारात्मक भावना आम्हाला प्रोत्साहन आणि प्रेरणा देतात, जो आम्हाला आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी काम करण्यास मदत करतो.
3. सकारात्मक: सकारात्मक भावना आम्हाला सकारात्मक विचार करा, जो आम्ही आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी मदत करतो.
4. संबंधांमध्ये सुधारणा: सकारात्मक भावना आमच्या संबंधांमध्ये सुधारित आहेत, जे आम्हाला आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी मदत करतात.
5. स्वास्थ्य सुधारणे: सकारात्मक भावना आमच्या आरोग्यामध्ये सुधारत आहेत, जो आम्हाला आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी मदत करतात.

क) सकारात्मक भावना आणि भरभराट (PERMA मॉडेल): PERMA मॉडेल सकारात्मक मनोविज्ञानाचा एक प्रमुख आहे जो आपल्याला समजावून सांगण्यास मदत करतो की आपण आपल्या जीवनात सकारात्मक भावना आणि समृद्धी कशी मिळवू शकतो. 

PERMA मॉडेलचे पाच मुख्य घटक:

1. Pसकारात्मकभावना (Positive emotions: हे घटक आम्हाला सकारात्मक भावनांना वाटतात आणि त्यांना आपल्या जीवनात भावना प्रदान करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे, आनंद करणे, उत्साह देणे आणि आभार.
2. E-प्रतिबद्धता (Engagement): हे घटक आम्हाला आपल्या जीवनात जोडणे आणि जोडण्यासाठी प्रोत्साहित करणे, जसे की शौक आणि आवडींमध्ये समाविष्ट असणे.
3. R- नातेसंबंध (Relationships): हे घटक आपले संबंध मजबूत करतात आणि नवीन संबंध तयार करण्यासाठी प्रोत्साहित करतात, जसे की मित्र, कुटुंब, आणि समुदायाशी संबंध.
4. M - अर्थ (Meaning): हे घटक आम्हाला अर्थ आणि उद्दिष्टासाठी आपल्या जीवनासाठी प्रोत्साहित करणे, जसे की आपले मूल्य आणि लक्ष्य समजून घेणे.
5. A - सिद्धी (Achievement): हे घटक आपले लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी आणि आपल्यावर गर्व करण्यासाठी प्रोत्साहित करतात, जसे की आपले लक्ष्य पूर्ण करणे आणि आपली प्रगती करणे.

PERMA मॉडेलनुसार, जेव्हा आम्ही पाच घटकांवर लक्ष केंद्रित करतो आणि ते आपल्या जीवनात अनुकूल असतात, तेव्हा आपण आपल्या जीवनात समृद्धी आणि सकारात्मकता वाढवू शकता.

1.5. सकारात्मक भावनांना प्रोत्साहन देणे: प्रवाही अनुभव, आस्वाद घेणे (Cultivating Positive Emotions: Flow Experiences, savouring):

सकारात्मक भावना आपल्या जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. ते आपल्याला आनंद, समाधान आणि जीवनाकडे पाहण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन देतात. सकारात्मक भावनांना चालना देण्यासाठी तुम्ही येथे दोन पद्धती वापरू शकता:

अ) प्रवाह अनुभव (प्रवाह स्थिती-Flow Experiences): प्रवाह अनुभव ही अशी अवस्था आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमच्या कामात किंवा क्रियाकलापात पूर्णपणे मग्न आहात. या अवस्थेत तुम्ही तुमच्या आजूबाजूच्या गोष्टी विसरून फक्त तुमच्या कामावर लक्ष केंद्रित करता. प्रवाह अनुभवाचा अनुभव करण्यासाठी, तुम्ही खालील पद्धती वापरू शकता:

1. एक आव्हानात्मक कार्य निवडा: असे कार्य निवडा जे तुम्हाला आव्हान देणारे पण तुम्ही पूर्ण करू शकता.
2. तुमच्या कामावर लक्ष केंद्रित करा: तुमच्या कामावर पूर्णपणे लक्ष केंद्रित करा आणि तुमच्या आजूबाजूच्या गोष्टी विसरून जा.
3. नियमितपणे सराव करा: नियमितपणे सराव केल्याने तुम्हाला प्रवाही अनुभव मिळू शकतो.

ब)आस्वाद घेत आहे (savouring): Savoring ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमचे अनुभव घेतात आणि लक्षात ठेवता. हे तुम्हाला तुमच्या आयुष्यात सकारात्मक भावना वाढवण्यास मदत करू शकते.

आस्वाद घेण्यासाठी तुम्ही खालील पद्धती वापरू शकता:

1. तुमच्या अनुभवांवर लक्ष केंद्रित करा: तुमच्या अनुभवांवर लक्ष केंद्रित करा आणि ते लक्षात ठेवा.
2. तुमच्या अनुभवांचा आस्वाद घ्या: तुमच्या अनुभवांचा आस्वाद घ्या आणि ते तुमच्या जीवनात समाविष्ट करा.
3. तुमचे अनुभव शेअर करा: तुमचे अनुभव शेअर करा आणि ते इतरांसोबत शेअर करा.

प्रकरण 2 रे

सजगता आणि कल्याण 

(Mindfulness and Well-being)

सजगता ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करता आणि तुमचे विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारता. वर्तमान क्षणाचा जाणीवपूर्वक आणि निर्णायक मार्गाने अनुभव घेण्याची क्षमता आहे.

सजगतेची उत्पत्ती बौद्ध धर्मात झाली, जिथे ती "सती" म्हणून ओळखली जाते. सती म्हणजे "जागरूकता" किंवा "लक्ष" होय. बौद्ध धर्मात, सती ही एक महत्त्वाची भावना मानली जाते जी एखाद्या व्यक्तीला त्याचे विचार, भावना आणि कृती समजून घेण्यास आणि नियंत्रित करण्यास मदत करते.

सजगतेचा विकास 1970 च्या दशकात झाला, जेव्हा अमेरिकन विद्वान जॉन कॅबेट-झिन यांनी ते थेरपी तंत्र म्हणून विकसित केले. Cabet-Zinn ने सजगतेची व्याख्या एक तंत्र म्हणून केली आहे जी एखाद्या व्यक्तीला त्यांचे विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारण्यास आणि नियंत्रित करण्यास मदत करते.

सजग राहण्याचे अनेक फायदे आहेत, त्यातील काही प्रमुख फायदे आहेत-तणाव आणि चिंता कमी करणे,आत्म-जागरूकता वाढविणे,समाधान आणि आनंद वाढविणे, झोपेची गुणवत्ता सुधारणे आणि रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करणे इ. 

2.1. सजगतीचा अर्थ किंवा व्याख्या (Meaning of Mindfulness): सजगता ही वर्तमान क्षणाचा जाणीवपूर्वक आणि निर्णायक मार्गाने अनुभव घेण्याची क्षमता आहे. सजगतेच्या व्याख्या वेगवेगळ्या लेखकांनी आणि संशोधकांनी वेगवेगळ्या प्रकारे केल्या आहेत. येथे काही प्रमुख व्याख्या दिल्या आहेत. 

जॉन कॅबेट-झिन- सजगता म्हणजे सध्याच्या क्षणी जागरूक राहण्याची क्षमता, ज्यामध्ये आपण आपले विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारतो आणि त्यांचा न्याय करत नाही.

मार्क विल्यम्स- सजगता ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये आपण सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करतो आणि आपले विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारतो.

जॉन कबात-झिन: सजगता ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये आपण सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करतो आणि आपले विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारतो, ज्यामुळे आपल्या जीवनात अधिक जागरूकता आणि समाधान मिळते.

अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशन (APA)- सजगता ही एक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये आपण सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करतो आणि आपले विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारतो, ज्यामुळे आपल्या जीवनात अधिक जागरूकता आणि समाधान मिळते.

येथे सजगतेची काही मुख्य वैशिष्ट्ये आहेत:

1. वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करणे: माइंडफुलनेसमध्ये वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करणे आणि भविष्याची किंवा भूतकाळाची चिंता न करणे समाविष्ट आहे.
2. स्वीकारणे: माइंडफुलनेसमध्ये तुमचे विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभव स्वीकारणे आणि त्यांचा न्याय न करणे समाविष्ट आहे.
3. नॉन-जजमेंटल: माइंडफुलनेसमध्ये वर्तमान क्षणाचा नॉन-जजमेंटल पद्धतीने अनुभव घेणे समाविष्ट आहे, म्हणजे कोणत्याही गोष्टीचा चांगला किंवा वाईट म्हणून निर्णय न करणे.
4. जागरूकता: माइंडफुलनेसमध्ये सध्याच्या क्षणी तुमचे विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभवांची जाणीव असणे आणि अनुभवणे समाविष्ट आहे.
5. संयम: सजगतेमध्ये संयम बाळगणे आणि वर्तमान क्षणात टिकून राहण्याचा प्रयत्न करणे.
6. आत्म-करुणा: सजगतेमध्ये स्वत: ची करुणा असणे आणि स्वतःला समजून घेण्याचा आणि स्वीकारण्याचा प्रयत्न करणे.
7. वर्तमान क्षणात जगणे: सध्याच्या क्षणी जागरूक राहणे आणि भविष्याची किंवा भूतकाळाची चिंता न करणे.
8. अनुभव स्वीकारणे: माइंडफुलनेस म्हणजे तुमचे अनुभव स्वीकारणे आणि त्यांचा न्याय न करणे. 

2.2. माइंडफुलनेस ध्यान: माइंडफुलनेस मेडिटेशन शिकणे  सोपे आहे, परंतु एखादा शिक्षक किंव मदत करू शकतो. विशेषतः जर तुम्ही विशिष्ट आरोग्याच्या कारणांसाठी ध्यानाचा सराव करत असाल. ध्यान करण्याच्या काही सोप्या पायऱ्या खालील  प्रमाणे आहेत.

1. आरामदायी बसा: एक शांत आणि आरामदायक जागा शोधा. खुर्चीवर किंवा जमिनीवर डोके, मान आणि पाठ सरळ ठेवून ताठ बसा. आरामदायी, सैल कपडे घालणे देखील उपयुक्त आहे, जेणेकरून तुमचे लक्ष विचलित होणार नाही. परंतु हा सराव कुठेही आणि कितीही काळ करता येतो, ड्रेस कोडची आवश्यकता नाही.
2. टाइमरचा विचार करा: आपण दररोज किती वेळ ध्यान करणार आहोत हे ठरवा. काही लोक दीर्घ सत्रांसाठी ध्यान करतता. दररोज काही मिनिटे देखील करू शकतात. एका लहान, 5-मिनिटांच्या ध्यान सत्रासह प्रारंभ करा आणि तुमचे सत्र 10 किंवा 15 मिनिटांनी वाढवा. त्यानंतर ध्जोयानाचा कालावधीत वाढवू शकता. 
3. श्वासावर लक्ष केंद्रित करा: तुमच्या श्वासाविषयी जागरूक व्हा, तुम्ही श्वास घेताना तुमच्या शरीरात आणि बाहेर जाणाऱ्या हवेच्या संवेदनाशी जुळवून घ्या. हवा तुमच्या नाकपुड्यात प्रवेश करते आणि नाकातून बाहेर पडते तेव्हा तुमचे पोट वाढणे आणि आकुंचन पावणे अनुभवा. श्वास घेताना आणि श्वास सोडताना तापमान बदलाकडे लक्ष द्या. आपल्याविषयी सजगता वाढल्यावर हळूहळू सर्व शरीरीराविषयी आणि त्यात होणाऱ्या हालचालींविषयी सजतात व्हा. साक्षीभावाने बघा कोणतीही प्रतिक्रिया करु नका. 
4. तुमचे विचार लक्षात घ्या: आपले विचार थांबवणे हे ध्येय नाही तर विचारांचे "साक्षीदार" बनणे अधिक सोयीस्कर आहे. जेव्हा तुमच्या मनात विचार येतात तेव्हा त्याकडे दुर्लक्ष करू नका किंवा दाबू नका. त्यांना फक्त लक्षात ठेवा, शांत रहा आणि तुमचा श्वास साधन म्हणून वापरा. आपल्या विचारांची कल्पना करा जसे ढग निघून जातात; ते बदलत असताना त्यांना तरंगताना पहा. आपण ध्यान करत असताना आपल्याला आवश्यक तितक्या वेळा याची पुनरावृत्ती करा. 
5. स्वतःला एक ब्रेक द्या. जर तुम्ही तुमच्या विचारांमध्ये वाहून जात असाल- मग ते काळजी, भीती, चिंता किंवा आशेने- तुमचे मन कुठे गेले आहे ते पहा, निर्णय न घेता, आणि फक्त तुमच्या श्वासाकडे परत जा. असे घडल्यास स्वतःवर कठोर होऊ नका; तुमच्या श्वासाकडे परत जाण्याचा आणि वर्तमानावर पुन्हा लक्ष केंद्रित करण्याचा सराव म्हणजे माइंडफुलनेसचा सराव करा. तुमचे मन वर्तमानात रमणार नाही, ते भूतकाळातीत किंवा भविष्य काळात रमेल. त्याला वर्तमानात आणा अधिक सजग व्हा. 

माइंडफुलनेसचे फायदे

1. *तणाव कमी करा*: माइंडफुलनेस तणाव आणि चिंता कमी करण्यास मदत करू शकते.

2. *आत्म-जागरूकता*: माइंडफुलनेस तुम्हाला तुमचे विचार, भावना आणि शारीरिक अनुभवांबद्दल अधिक जागरूक होण्यास मदत करू शकते.

3. *समाधान वाढवते*: माइंडफुलनेस तुम्हाला तुमच्या आयुष्यात अधिक समाधानी आणि आनंदी होण्यास मदत करू शकते.

4. *झोपेची गुणवत्ता सुधारते*: माइंडफुलनेस झोपेची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करू शकते.

5. *रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करणे*: माइंडफुलनेस रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करण्यास मदत करू शकते.

माइंडफुलनेस पद्धती

1. *ध्यान*: ध्यान ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमचे मन एकाग्र करता आणि वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करता.

2. *श्वास घेणे ध्यान*: श्वासोच्छवास ध्यान ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमच्या श्वासावर लक्ष केंद्रित करता आणि सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करता.

3. *शारीरिक क्रियाकलाप*: शारीरिक क्रियाकलाप ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही तुमचे शरीर हलवता आणि सध्याच्या क्षणावर लक्ष केंद्रित करता.

4. *निसर्गात वेळ घालवणे*: निसर्गात वेळ घालवणे ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये तुम्ही निसर्गाशी जोडले जाता आणि वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करता.