FYBA SEM II

प्रकरण १ ले 

बोधात्मक प्रक्रिया 

 आपल्या सभोवताली ज्या घटना घडतात त्याची जाणीव आपल्याला वेदनेंद्रियामार्फत होत असते. वेदनेंद्रियांनाच ज्ञाननेंद्रिये किंवा पंचेंद्रिये देखील म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा ही मानवाची पाच वेदनेंद्रिये आहेत. आपल्या सभोवताली अनेक घटना घडत असतात. त्या सर्व घटनांची जाणिव आपल्याला आपल्या वेदनेंद्रियांमार्फत होते. परंतु त्या सर्वच घटनांचा आपल्याला ‘बोध’ (अर्थ समजणे) होत नाही. कारण आपल्या वेदन इंद्रियांची क्षमता मर्यादित असते. अतिसूक्ष्म धूलिकण आपल्या डोळ्यांनी आपल्याला दिसत नाहीत, अत्यल्प वास आपल्या नाकाला जाणवत नाही, अतिसूक्ष्म आवाज आपल्याला कानाने ऐकू येत नाही. आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील गोष्टींचा आपल्याला जो ‘अर्थबोध’ होतो, त्या मानसिक प्रक्रियेला संवेदन किंवा बोधन म्हणतात. अगोदर माणसाला वेदनेंद्रियमार्फत परिसरातील उद्दीपकांची जाणीव होते व त्यानंतर संवेदन घडते. उद्दीपकांची नुसती जाणीव होणे म्हणजे वेदन होय तर उद्दीपकाचे अर्थबोधन होणे म्हणजे संवेदन. उदा. नुसते व्याख्यान ऐकणे म्हणजे वेदन आहे; तर व्याख्यानाचा अर्थ समजणे म्हणजे संवेदन आहे. यावरुन वेदन ही संवेदनाची पहिली पायरी असल्याचे सिद्ध होते. म्हणजे वेदनाशिवाय संवेदन होऊ शकत नाही. तसेच वेदन होण्यापूर्वी अवधान किंवा लक्ष देण्याची प्रक्रिया घडते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास बोधनाच्या प्रक्रियेत अवधान+वेदन=संवेदन असा त्या प्रक्रियांचा क्रम बघायला मिळतो. हा क्रम बदलला जाऊ शकते.

 1.1 अवधनाची व्याख्या व स्वरूप (Nature of Attention): अतिशय हुशार माणसे दोन किंवा तीन कामे एकाच वेळी करताना दिसतात. विमान चालविणाऱ्या वैमानिकाला अनेक गोष्टींकडे सतत अवधान द्यावे लागते. सर्कसमध्ये आपल्या दोन हातांनी एकाच वेळी दोन भिन्न खेळ करून दाखविणारे खेळाडू असतात. आपण कधी कधी ‘अष्टावधानी’ आणि ‘शतावधानी’ व्यक्तींच्या कथा ऐकतो. या व्यक्तींच्या कार्यक्षमतेचे रहस्य असे, की त्यांचे अवधान मोठ्या चपळाईने एका कामाकडून दुसऱ्या कामाकडे, असे सारखे मागेपुढे धावत असते. तशात त्यांचे एखादे काम सवयीने इतके पक्के झालेले असते, की ते सहजगत्या यांत्रिक रीतीने त्यांच्या हातून घडत असते. त्या सरावाच्या कामाकडे लक्ष देण्याची त्यांना विशेष गरजच भासत नाही. कधी कधी त्यांच्या कामामध्ये एकप्रकारची सूत्र-बद्धता अथवा लय उत्पन्न झालेली असते. म्हणूनच पियानो अथवा हार्मोनियमवादकाला आपल्या दोन हातांच्या हालचाली एकाच वेळी आणि एकाच लयीत अगदी सहज करता येतात. माणूस एकाग्र झाल्याशिवाय कोणतीही काम उत्तमरीत्या करू शकत नाही. एकाग्रता म्हणजेच लक्ष देणे होय, यालाच मानसशास्त्राच्या परिभाषेत अवधान म्हणतात. अवधान म्हणजे कोणतेही कार्य करण्यासाठी प्राण्याने केलेली ‘शरीर व मनाची सिद्धता’ होय. अवधानात जाणिवेचे केंद्रीकरण असते आणि योग्य वेळी योग्य विषय जाणिवेच्या केंद्रस्थानी आणला जातो. जाणिवेच्या (बोध) क्षेत्रात मुख्य आकृती कोणती आणि पार्श्वभूमी कोणती ठरेल किंवा कोणती उद्दीपके अवधानाच्या केंद्रस्थानी येतील आणि कोणते उद्दीपके सीमावर्ती होतील, हे अवधानांमुळे ठरते. उदा., धावण्याच्या शर्यतीत भाग घेणार्‍यांचे लक्ष, धावण्याची सूचना केव्हा मिळते, याकडे केंद्रित झालेले असते. म्हणजे धावण्याची सूचना मध्यवर्ती किंवा केंद्रास्थानी होते व इतर बाबी सीमावर्ती किंवा गौण ठरतात. लक्ष देणे हे एक व्यक्ती किती वेळ एखाद्या गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करू शकते आणि जास्तीत जास्त किती गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करू शकते याचे संयोजन आहे. अवधानाचा अभ्यास बोधात्मक मानसशास्त्रात केला जातो. बोधात्मक मानसशास्त्रज्ञ न्यूरोसायन्समध्ये प्रशिक्षित असतात आणि ते स्मृती प्रक्रिया, विचार प्रक्रिया, वेदन-संवेदन, सृजनशीलता आणि समस्या परिहार या मानसिक प्रक्रियांमधील तज्ञ मानले जातात. अवधान आणि स्मरणशक्ती हे शिकण्याच्या प्रक्रियेशी जोडलेले असल्याने, बोधात्मक मानसशास्त्रज्ञाचा उद्देश लोक ज्ञान कसे मिळवतात? त्यावर प्रक्रिया कशी करतात? आणि संकल्पना कशा समजून घेतात? समस्या कशा सोडवतात? किंवा माहिती कशी आठवतात? याचा अभ्यास करते. 

 अवधनाची प्रक्रिया आणि व्याख्या (Definition of Attention): गेल्या शतकात, प्रयोगिक मानसशास्त्राच्या प्राथमिक अवस्थेच्या काळात, अवधानाचा अभ्यास मुख्यतः आत्मनिरीक्षणपद्धतीनेच करण्यात येत होता. परंतु पुढे या शास्त्राची जसजशी प्रगती होऊ लागली तसतसे अवधानाबाबत नवे आणि सूक्ष्म संशोधन होऊ लागले. अवधानप्रक्रियेत पुढील क्रिया घडतात: ज्ञानेंद्रियांचे अनुकूलन होते एकंदर शरीर मनाचे अनुकूलन होते संबंधित स्‍नायूंवर ताण पडतो वेदनांत तपशील आणि सुस्पष्टता प्रतीत होते. या क्रियांविषयी संशोधनात नवी माहिती ज्ञात झाली. उदा., अवधानाच्या वेळी डोळ्यांच्या हालचाली १५ ते २० टक्क्यांनी वाढतात. एका ज्ञानेद्रियात अवधान भरले, की इतरही ज्ञानेंद्रिये अधिक कार्यप्रवण होतात. अवधानामध्ये सतत व्यत्यय येत राहिला, तर व्यक्तीची कार्यक्षमता कमी होते असे नाही; तथापि व्यक्तीला ठराविक कामासाठी अधिक काळ आणि शक्ती खर्च करावी लागते. एच. डब्ल्यू. मॅगाउन आणि इतर काही संशोधकांना असे आढळून आले, की अवधानात मेंदूच्या अल्फा-लहरींचे निरोधन होते, तर अनवधानात ते होत नाही. आपण जेव्हा विचार करीत असतो किंवा एखाद्या उद्दीपकाकडे लक्ष देतो, तेव्हा मेंदूच्या विद्युत्‌लेखात अल्फा-लहरी निरोधित झाल्याचे दिसून येते. ए. ब्रोडालने असे सिद्ध केले आहे, की मेंदूच्या ‘जालिकाकार बंध’ –नामक विभागात होणारी प्रक्रिया ही जाणीव आणि जागृतावस्था यांना अत्यंत आवश्यक असते. या जालिकाकार बंधामध्ये विद्युत्‌प्रवाह सोडला, की मेंदूला जाग येते आणि त्याला तीव्र धक्का पोहोचला, की प्राणी दीर्घकाळ बेशुद्ध पडतो. संदेशवाहक नसांमधल्या काही लहरी या जालिकाकार बंधामध्ये प्रविष्ट झाल्या, की तेथून नव्या लहरी निघून मेंदूमध्ये चौफेर पसरतात आणि त्यांच्या योगे सगळ्या मेंदूला जागृतावस्था प्राप्त होते. त्याच-प्रमाणे वरून म्हणजेच ‘बाह्यक’ नावाच्या मेंदू-विभागातल्या लहरी जालिकाकार बंधामध्ये आल्या, की तेथून काही लहरी निघतात आणि त्या निरोधनात्मक अथवा निवडीच्या प्रक्रिया घडवून आणतात. म्हणून अवधानाची खालील व्याख्या केली जाते. अवधान म्हणजे अशी स्थिती, ज्यामध्ये बोधात्मक संसाधने इतरांपेक्षा पर्यावरणाच्या काही निवडक पैलूंवर लक्ष केंद्रित करतात आणि केंद्रीय मज्जासंस्था उद्दीपकांना प्रतिसाद देण्यास तयार असते. 

अवधानाची नियामके : अवधानाची नियामके बाह्य आणि आंतरिक अशी दोन प्रकारची आहेत. बाह्य नियमांपैकी प्रमुख म्हणजे १).उद्दीपकाचे स्वरूप, २).स्थान, ३).तीव्रता, ४).आकारमान, ५).गतिपुनरावृत्ती, ६)नावीन्य, ७).बदल आणि विरोध ही होत. आंतरिक नियामकांत प्रवर्तना, १) हेतू, २)आवड, ३) अभिरुची, ४)अपेक्षा, ५)परिचय, ६)सवय, ७)तात्कालिक गरज, ८) मनःस्थिती ही महत्त्वाची होत. ज्या गोष्टीची आपणास गरज अथवा आवड असते तिच्याकडे आपले लक्ष चटकन वेधते. तसेच काही वेळा आपली इच्छा असो वा नसो, काही वस्तू आपले लक्ष वेधून घेतात. याला आपले अबोध हेतू कारण असतात. अवधानाच्या नियामकांसंबंधीची माहिती जाहिरात, वृत्तपत्र-व्यवसाय, चित्रपट, नभोवाणी इ. क्षेत्रात अत्यंत उपयोगी असते. अर्थात लक्ष वेधून घेणे आणि ते दीर्घकाळ खिळवून ठेवणे यांत फरक आहे. तीव्रता, नावीन्य आदी बाह्य नियामकांनी जरी त्वरित लक्ष वेधून घेता आले, तरी ते दीर्घ काळ टिकवून धरण्या-साठी व्यक्तीच्या आंतरिक हेतूंना आणि प्रेरणांना स्पर्श करणे जरूरीचे असते. 

 १.४. भ्रम आणि विभ्रम: भ्रमांची व्याख्या निश्चित आणि ‘चुकीच्या समजुती’ म्हणून केली जाते जी वास्तवाशी संघर्ष करतात. याउलट पुरावे असूनही, भ्रामक अवस्थेत असलेली व्यक्ती आपली समजूत बाजूला ठेवू शकत नाही. घटनांच्या चुकीच्या अर्थाने, भ्रम देखील दृढ होतात. भ्रम अनेक रोग स्थितींच्या संदर्भात आढळून आले आहे (सामान्य शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही) आणि स्किझोफ्रेनिया, पॅराफ्रेनिया, यासह मनोविकारांमध्ये विशेष निदानात्मक महत्त्व आहे. द्विध्रुवीय विकार औदासिन्य मंत्रांसह, आणि मानसिक उदासीनता. भ्रम म्हणजे खऱ्या उद्धिपकाचा चुकीचा समज किंवा चुकीचा अर्थ. हे उद्भवते जेव्हा आपला मेंदू संवेदी माहितीवर अशा प्रकारे प्रक्रिया करतो ज्यामुळे उत्तेजनाचे खरे स्वरूप अचूकपणे प्रतिबिंबित होत नाही. उदाहरणार्थ, ऑप्टिकल भ्रमामुळे आपल्याला स्थिर प्रतिमा हलणारी किंवा सरळ रेषा वक्र दिसते. भ्रम जाणूनबुजून तयार केले जाऊ शकतात, जसे की जादूच्या युक्तीने, किंवा ते अजाणतेपणे होऊ शकतात. एक विभ्रम, दुसरीकडे, प्रत्यक्षात उपस्थित नसलेल्या एखाद्या गोष्टीची धारणा आहे. भ्रमांच्या विपरीत, विभ्रम हे कोणत्याही बाह्य उत्तेजनावर आधारित नसतात आणि ते केवळ भ्रमित झालेल्या व्यक्तीद्वारेच अनुभवले जातात. भ्रमाचे प्रकार: अनुभवी भ्रांतीच्या प्रमुख थीमवर आधारित भिन्न भ्रमात्मक विकार आहेत. भ्रामक विकारांच्या प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे: १). एरोटोमॅनिक: त्या व्यक्तीचा असा विश्वास आहे की कोणीतरी तिच्यावर प्रेम करत आहे आणि त्या व्यक्तीशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न करू शकते. बहुतेकदा तो कोणीतरी महत्त्वाचा किंवा प्रसिद्ध असतो. यामुळे पाठलाग करण्याची वर्तणूक होऊ शकते. २). भव्य: या व्यक्तीला मूल्य, शक्ती, ज्ञान किंवा ओळख यांची अतिशयोक्तीपूर्ण भावना आहे. त्यांचा असा विश्वास असू शकतो की त्यांच्याकडे अपवादात्मक प्रतिभा आहे किंवा त्यांनी एक महत्त्वाचा शोध लावला आहे. ३).मत्सर: या प्रकारची व्यक्ती असा विश्वास ठेवते की त्यांचा जोडीदार किंवा लैंगिक भागीदार अविश्वासू आहे. ४).छळ करणारा: ज्याला असा विश्वास आहे की तो/तिला (किंवा त्याच्या जवळच्या व्यक्तीचा) गैरवापर होत आहे, किंवा कोणीतरी त्याची/तिची हेरगिरी करत आहे किंवा त्याला/तिला इजा करण्याचा विचार करत आहे. ते कायदेशीर अधिकाऱ्यांकडे वारंवार तक्रारी सादर करू शकतात. ५). सोमाटिक: त्यांना वाटते की त्यांच्यात शारीरिक दोष किंवा वैद्यकीय समस्या आहे. ६).मिश्र: या व्यक्तींमध्ये वरीलपैकी दोन किंवा तीन प्रकारचे भ्रम असतात. भ्रम विभ्रम भ्रम हा एक निश्चित परंतु खोटा विश्वास आहे जो अनेकदा काल्पनिक आणि फसवणुकीद्वारे प्राप्त होतो कोणत्याही बाह्य उत्तेजनाच्या अनुपस्थितीत भ्रम हा एक दोषपूर्ण समज आहे आजूबाजूच्या लोकांसाठी अनेकदा तर्कहीन किंवा विचित्र दिसू शकतात श्रवणभ्रमांना प्रतिसाद देणे हे इतरांशी वास्तविक संभाषण म्हणून दिसू शकते मुख्यतः अंतर्निहित मानसिक किंवा न्यूरोलॉजिकल विकारांमुळे उद्भवते झोपेची कमतरता, अल्कोहोल काढणे किंवा ड्रग्सचा गैरवापर आणि स्किझोफ्रेनियासारख्या मानसिक स्थितीमुळे होऊ शकते अनेकदा अँटीसायकोटिक्स, अँटीडिप्रेसंट्स आणि एन्सिओलाइटिक्स यांसारख्या औषधांच्या संयोजनात मानसोपचाराची आवश्यकता असते एकट्या अँटीसायकोटिक्सने लक्षणात्मक उपचार करू शकतात 

१.५. एक्स्ट्रासेन्सरी पर्सेप्शन: एक्स्ट्रासेन्सरी शब्दाचे मूळ काय आहे? "अतिरिक्त" म्हणजे "बाहेरील" आणि "सेन्सर" हा लॅटिन शब्द "प्रामाणिक" पासून आला आहे , ज्याचा अर्थ "अनुभवणे असा आहे." म्हणून, एक्स्ट्रासेन्सरी समज ही संवेदनांच्या पलीकडे जाणण्याची क्षमता आहे. पूर्वज्ञान म्हणजे काय? पूर्वज्ञान म्हणजे भविष्यात घडणाऱ्या घटनांचा अंदाज लावण्याची क्षमता. ही एक सामान्य क्षमता आहे, ज्याचा मानसशास्त्राने दावा केला आहे. वर्धित संवेदी धारणा म्हणजे काय? वर्धित संवेदी धारणा म्हणजे एखाद्याच्या इंद्रियांचा सामान्य लोकांपेक्षा जास्त क्षमतेने वापर करण्याची क्षमता. एक उदाहरण म्हणजे दृष्टिहीन व्यक्तीपेक्षा एक अंध व्यक्ती त्याच्या श्रवणशक्तीचा वापर करण्यास सक्षम आहे. सोप्या भाषेत ईएसपी म्हणजे काय? ईएसपी हे एक्स्ट्रासेन्सरी पर्सेप्शनचे संक्षिप्त रूप आहे. दृष्टी, गंध, चव, स्पर्श किंवा श्रवण यांच्या व्यतिरिक्त इतर मार्गाने गोष्टी जाणण्याची क्षमता आहे. काही लोकांचा असा विश्वास आहे की त्यांच्याकडे एकापेक्षा जास्त ‘सहाव्या इंद्रिय’ आहेत किंवा सर्व ESP समान गूढ किंवा मनोवैज्ञानिक घटना श्रेणीतील आहेत. ईएसपी दृष्टान्त, स्वप्ने आणि इतर तत्सम घटनांमध्ये प्रकट होते असे मानले जाते. कधीकधी, एखाद्या व्यक्तीला न पाहिलेल्या जगाशी जोडण्यासाठी क्रिस्टल बॉल्स किंवा ओईजा बोर्ड सारख्या वस्तूंचा वापर केला जातो. 

 टेलीपॅथी: टेलिपॅथी हा सहाव्या इंद्रियांचा एक प्रकार आहे. इतरांचे विचार वाचण्याची क्षमता आहे. टेलीपॅथिक शक्ती फक्त भावना संवेदना करण्यापासून ते ग्रहावरील कोठूनही लोकांचे विचार आणि आठवणी वाचण्यापर्यंत असू शकतात. उदा. तुमच्या भावाला जेवायला काय हवे आहे? हे तुम्हाला तो एक शब्दही न बोलला कळते; तेव्हा त्याला टेलिपॅथी म्हणतात. या संप्रेषणात कोणत्याही ज्ञात इंद्रियांचा समावेश नसतो. कोणत्याही मनुष्यामध्ये किंवा इतर प्राण्यांमध्ये टेलिपॅथिक क्षमता असल्याचा कोणताही पुरावा नाही. असे असूनही, बरेच लोक टेलिपॅथिक क्षमता असल्याचा दावा करतात. विज्ञान कल्पनेत, अनेक परदेशी प्रजाती टेलिपॅथिक आहेत. स्टार ट्रेक: द नेक्स्ट जनरेशन मधून एक उदाहरण येते ." या टेलिव्हिजन शोमध्ये, काल्पनिक बेटाझॉइड प्रजाती प्रगत टेलिपॅथ आहेत. व्हल्कन्स ही स्टार ट्रेकमधील आणखी एक टेलिपॅथिक प्रजाती आहे. त्यांच्याकडे त्यांचे मन दुस-या जीवाच्या मनाशी विलीन करण्याची क्षमता आहे. प्रक्रियेला माइंड-मेल म्हणतात. स्पष्टोक्ती स्पष्टीकरण म्हणजे पाच इंद्रियांद्वारे लगेच लक्षात न येणाऱ्या गोष्टी पाहण्याची क्षमता. स्पष्टीकरण म्हणजे इंद्रियांद्वारे गोष्टी प्रत्यक्ष न अनुभवता पाहण्याची किंवा जाणून घेण्याची क्षमता. एक उदाहरण म्हणजे अपघात दिसणे Aकारण तो सध्या वसलेल्या ठिकाणापासून दूर असलेल्या गावात होतो. टेलीपॅथी प्रमाणे, दावेदार क्षमतेसाठी कोणतेही पुरावे अस्तित्वात नाहीत. 

पूर्वज्ञान आणि रेट्रोकॉग्निशन: पूर्वज्ञान म्हणजे भविष्यात पाहण्याची क्षमता. ही एक शक्ती आहे ज्याचा दावा अनेक मानसशास्त्रज्ञ करतात. सायकिक ही अशी व्यक्ती असते ज्याला भविष्यात पाहण्यासाठी पैसे दिले जातात किंवा त्यांचा ESP इतर काही मार्गाने वापरला जातो, जो मानसिक सेवांसाठी पैसे देणाऱ्या व्यक्तीसाठी उपयुक्त ठरतो. जगभरातील मानसशास्त्र त्यांच्या कथित क्षमता विकून जगू शकतील याचे मुख्य कारण म्हणजे पूर्वज्ञानाच्या अस्तित्वावरील विश्वास. सारांश एक्स्ट्रासेन्सरी परसेप्शन म्हणजे एखाद्याच्या पाच भौतिक इंद्रियांशिवाय इतर साधनांचा वापर करून जगाला जाणण्याची क्षमता. मध्यमत्व, मृतांशी बोलण्याची क्षमता, हा एक प्रकारचा एक्स्ट्रासेन्सरी समज आहे. भविष्य आणि भूतकाळ पाहण्याची क्षमता अनुक्रमे पूर्वज्ञान आणि पूर्व ओळख आहे. यापैकी कोणतीही क्षमता अस्तित्वात असल्याचे सिद्ध झालेले नाही. 

 प्रकरण दुसरे

 अध्ययन आणि स्मरण 

 शिकणे म्हणजे काय? शिकण्याला मानसशास्त्रात ‘अध्ययन’ असं म्हणतात. शिकणे हा व्यक्तीच्या वर्तनातील तुलनेने चिरस्थायी (कायमस्वरूपी) बदल आहे, जो अनुभवाचा परिणाम आहे. अध्ययन म्हणजे माहिती, ज्ञान आणि कौशल्यांचे संपादन आहे. जेव्हा तुम्ही शिकण्याचा विचार करता, तेव्हा बालपण आणि प्रौढावस्थेत होणाऱ्या औपचारिक शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणे सोपे असते. परंतु शिकणे ही एक ‘सतत चालणारी प्रक्रिया’ आहे, जी आयुष्यभर घडते आणि ती वर्गापुरती मर्यादित नसते. शिकणे ही एक सक्रिय प्रक्रिया आहे. जरी तुम्ही तुलनेने पटकन काहीतरी शिकलात तरीही ती एक ‘बहु-चरण’ प्रक्रिया आहे. शिकण्यासाठी, तुम्हाला ‘नवीन माहिती’ भेटणे आवश्यक आहे, त्याकडे ‘लक्ष देणे’ आवश्यक आहे, तुम्हाला आधीपासून माहित असलेल्या गोष्टींशी ‘समन्वय साधणे’ आवश्यक आहे, ती तुमच्या ‘स्मृतीमध्ये संग्रहित’ करणे आणि तीचा ‘उपयोग करणे’ आवश्यक आहे. शिकण्याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे; संवाद, सराव आणि अनुभवाद्वारे मानवी वर्तन बदलण्यासाठी ज्ञान प्राप्त करण्याची ही प्रक्रिया आहे. 

१. शिकण्यात बदलाचा समावेश होतो: शिक्षण ही एक पुनर्रचना, एकत्रित विचार, कौशल्य, माहिती आणि तिचा उपयोग करण्याची प्रक्रिया आहे. उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादे मूल वाचायला शिकते, तेव्हा ते आयुष्यभर वाचलेलं ज्ञान आणि वर्तन टिकवून ठेवू शकते. 

२.सर्व शिक्षणामध्ये क्रियाकलापांचा (क्रिया-प्रतीक्रिया) समावेश असतो: या क्रियाकलापांमध्ये शारीरिक किंवा मानसिक क्रियाकलापांचा समावेश असतो. ते विविध स्नायू, हाडे इत्यादींचा समावेश असलेल्या जटिल शारीरीक क्रियाकलाप असू शकतात. तसेच, मानसिक क्रियाकलाप अगदी सोप्या असू शकतात, ज्यात मनाच्या एक किंवा दोन क्रियाकलापांचा समावेश असतो, किंवा जटिल, ज्यामध्ये उच्च मानसिक क्रियाकलापांचा समावेश असतो. 

३. शिकण्यासाठी परस्परसंवाद आवश्यक आहे: शिकण्याच्या वेळी, व्यक्ती सतत संवाद साधला जातो आणि त्यावर वातावरणाचा प्रभाव पडतो. हा अनुभव त्याला प्रभावीपणे हाताळण्यासाठी त्याच्या वर्तनात बदल किंवा सुधारणा करण्यास प्रवृत्त करतो. 

 ४. शिक्षण प्रक्रिया रचनात्मक असते: शिकण्यातून होणारा ‘बदल कायमस्वरूपी’ असावा असतो. तात्पुरते बदल केवळ प्रतिबिंबित करणारे असू शकतात आणि कोणत्याही शिक्षणाचे प्रतिनिधित्व करण्यात अयशस्वी होऊ शकतात. 

 ५. शिकणे ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे: शिकणे ही एखाद्या व्यक्तीला सादर केलेली माहिती मिळवण्याची आणि वापरण्याची ‘आजीवन प्रक्रिया’ आहे. ते स्थिर नसते. एखादी व्यक्ती नवीन माहिती मिळवणे कधीही थांबवत नाही. हे एखाद्या व्यक्तीचे मन सक्रिय आणि जागरूक ठेवते परंतु तो सभोवतालच्या जगाबद्दल जागरूक देखील असतो. 

६.शिकणे आयुष्यभर यादृच्छिकपणे घडते: कोणतीही गोष्ट शिकणे यादृच्छिकपणे आयुष्यभर घडते. नवीन अनुभव, माहिती मिळवणे आणि आपल्या आकलनातून, उदाहरणार्थ: वर्तमानपत्र वाचणे किंवा बातम्यांचे प्रसारण पाहणे, मित्र किंवा सहकाऱ्याशी बोलणे, संधी भेटणे आणि अनपेक्षित अनुभवातून देखिल काही गोष्टी शिकल्या जातात. ७. शिकण्यामध्ये समस्या सोडवणे समाविष्ट आहे: शिक्षणामध्ये समस्या सोडवणे समाविष्ट असते, म्हणजे, एखाद्या परिस्थितीत भिन्न सामग्रीमधील संबंध समजून घेणे, शोधणे आणि सोडवणे आवश्यक आहे. 

८. शिकण्यामध्ये विचार करण्यापेक्षा कितीतरी जास्त गोष्टींचा समावेश होतो: शिकण्यामध्ये विचार करण्यापेक्षा कितीतरी जास्त गोष्टींचा समावेश होतो: यात संपूर्ण व्यक्तिमत्त्व - संवेदना, भावना, अंतर्ज्ञान, विश्वास, मूल्ये आणि इच्छा यांचा समावेश होतो. जर आपल्यात शिकण्याची इच्छा नसेल तर आपण शिकू शकत नाही आणि जर आपण शिकलो तर आपण एका प्रकारे बदललेलो असतो. जर शिकण्याने काही फरक पडत नसेल तर त्याला फारच कमी महत्त्व असू शकते. ९.शिकण्यासाठी अनुभव आवश्यक आहे: शिकण्यासाठी काही प्रकारचे अनुभव आवश्यक आहेत. आपण प्रत्यक्ष निरीक्षणातून किंवा प्रशिक्षण, मार्गदर्शन, प्रशिक्षण आणि शिकवण्यासारख्या औपचारिक दृष्टिकोनातून अनुभव मिळवू शकतो . शिकणे म्हणजे कमी-अधिक प्रमाणात नवीन प्रवचन, नवीन बोलण्याची, वागण्याची, संवाद साधण्याची पद्धत, जगाकडे पाहण्याची दृष्टी आणि जाणून घेणे होय. जेव्हा मिळालेली माहिती वापरली आणि समजून घेतली जाईल तेव्हाच ते यशस्वी होईल. 

अध्ययानाच्या विविध शैली विद्यार्थी सर्वोत्तम कसे शिकतात? अभ्यास करताना माहिती अधिक कार्यक्षमतेने लक्षात ठेवण्यासाठी प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे एक धोरण असते. त्यापैकी काही नोट्स घेतात; काही आकृती बनवतात; काही लेक्चर इ. ऐकणे पसंत करतात. कोणतीही शिकण्याची शैली सर्व विद्यार्थ्यांना बसत नसल्यामुळे, शास्त्रज्ञांनी नवीन माहिती शिकण्याचा मार्ग समजून घेण्यासाठी संशोधन केले आहे. त्यांनी वेगळे केलेले शिक्षणाचे प्रकार पाहू. शिक्षणात शिकण्याचे मुख्य चार प्रकार कोणते आहेत? आम्ही आधी नमूद केले आहे की शास्त्रज्ञांनी अनेक वर्षांपासून विद्यार्थ्यांना संशोधनाद्वारे शिकण्याचे सर्वोत्तम मार्ग समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. लोकप्रिय सिद्धांतांपैकी एक, आजपर्यंत, VARK मॉडेल आहे. हे मॉडेल चार प्रकारचे शिकणारे ओळखते: व्हिज्युअल, श्रवण, किनेस्थेटिक आणि वाचन/लेखन. बहुतेक लोक या चार शैलींचे संयोजन आहेत, परंतु त्यापेक्षा जास्त वेळा त्यांच्याकडे शिकण्याची मुख्य शैली आहे. यातील प्रत्येक शैलीला शिकवण्याची एक पूरक पद्धत आहे. आता, यातील प्रत्येक शैलीची वैशिष्ट्ये आणि त्यांचा वापर कसा करायचा ते पाहू. 

१. व्हिज्युअल शिक्षण शैली दृश्य-शिक्षण व्हिज्युअल लर्नर अशा व्यक्ती आहेत जे त्यांची माहिती दृष्यदृष्ट्या घेण्यास प्राधान्य देतात - मग ते नकाशे, आलेख, आकृत्या, तक्ते आणि इतर. तथापि, ते फोटो किंवा व्हिडिओंना चांगला प्रतिसाद देतातच असे नाही, त्याऐवजी नमुने आणि आकार यासारख्या भिन्न व्हिज्युअल एड्सचा वापर करून त्यांची माहिती आवश्यक असते. व्हिज्युअल शिकणाऱ्यांना सादर करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे त्यांना वेगवेगळ्या कल्पनांमधील संबंध दृष्यदृष्ट्या दाखवणे. उदाहरणार्थ, वैज्ञानिक प्रक्रियेचे स्पष्टीकरण देताना, ते फ्लो चार्ट वापरून केले जाऊ शकते. 

२.  श्रवणविषयक शिकण्याची शैली श्रवण-शिक्षण श्रवणविषयक शिकणारे असे व्यक्ती असतात जे जेव्हा ते ऐकले किंवा बोलले जातात तेव्हा श्रवणविषयक स्वरूपात माहिती घेतात तेव्हा ते अधिक चांगले शिकतात. आधीच्या कल्पनांचा विचार करण्याऐवजी ते बोलल्यानंतर त्यांच्या कल्पनांची क्रमवारी लावतात. कारण, त्यांच्यासाठी, गोष्टी मोठ्याने बोलल्याने त्यांना संकल्पना समजण्यास मदत होते. श्रवणविषयक शिकणारे भाषण आणि गटचर्चा यासारख्या रणनीतींद्वारे माहिती सादर केल्यावर ते उत्तम शिकतात. धड्यांची पुनरावृत्ती करणे, व्याख्यानांचे रेकॉर्डिंग करणे, वर्गमित्रांना कल्पना समजावून सांगणे आवश्यक असणारे गट क्रियाकलाप इत्यादींचा त्यांना फायदा होऊ शकतो. 

३. किनेस्थेटिक शिकण्याची शैली kinesthetic-शिक्षण कायनेस्थेटिक शिकणारे अशा व्यक्ती आहेत जे करून शिकण्यास प्राधान्य देतात. ते प्रत्यक्ष अनुभव घेतात. ते सहसा वास्तविकतेच्या अधिक संपर्कात असतात आणि त्याच्याशी अधिक जोडलेले असतात, म्हणूनच काहीतरी चांगले समजून घेण्यासाठी त्यांना स्पर्श अनुभव वापरणे आवश्यक आहे. किनेस्थेटीक शिकणाऱ्याला नवीन माहिती सादर करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे वैयक्तिक अनुभव, सराव, उदाहरणे किंवा सिम्युलेशन. उदाहरणार्थ, ते स्वतः प्रयोग पुन्हा तयार करून लक्षात ठेवू शकतात. 

४. वाचन/लेखन शैली नोट्स घेणे वाचन/लेखन शिकणारे माहिती शब्दात असताना उत्तम वापरतात, मग ती लिहून किंवा वाचून असो. त्यांच्यासाठी, कल्पनेच्या कोणत्याही दृश्य किंवा श्रवणविषयक प्रतिनिधित्वापेक्षा मजकूर अधिक शक्तिशाली आहे. या व्यक्ती सहसा लेखी असाइनमेंटवर खूप चांगली कामगिरी करतात. वाचन/लेखन शिकणाऱ्याला एखादा विशिष्ट धडा गुंतवून ठेवण्यासाठी आणि समजून घेण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत. उदाहरणार्थ, त्यांनी लेखी विधानांद्वारे तक्ते आणि आकृत्यांचे वर्णन करणे, विषयांवर लिखित प्रश्नमंजुषा घेणे किंवा त्यांना लेखी असाइनमेंट देणे चांगले होईल. 

शिकण्याच्या शैलीचे इतर प्रकार आता आम्ही काही शिकण्याच्या शैलींवर चर्चा केली आहे. जी काही काळापासून चालू आहेत, आता आम्ही थोडे सखोलपणे काही इतर शिक्षण शैलीचा विचार करु. अलीकडील अभ्यास आणि सिद्धांत असे सूचित करतात की 3 ते 170 विविध प्रकारच्या शिक्षण शैली आहेत. इतर प्रकारच्या शिक्षण शैली, एक इंद्रिय आणि सामाजिक पैलूंवर आधारित, यात समाविष्ट आहे: 

१.तार्किक /विश्लेषणात्मक शिकणारे: नावाप्रमाणेच, विश्लेषणात्मक शिकणारे विशिष्ट विषय समजून घेण्यासाठी तर्कशास्त्र आणि विश्लेषणात्मक कौशल्यांवर अवलंबून असतात. या प्रकारचे शिकणारे त्यांच्या शिक्षणातील कनेक्शन, कारणे, नमुने आणि परिणाम शोधतात. एक शिक्षक विश्लेषणात्मक विद्यार्थ्यांना गुंतवून ठेवू शकतो आणि प्रवृत्त करू शकतो. ज्यांना अर्थ लावणे आवश्यक आहे असे प्रश्न उपस्थित करून, समस्या सोडवण्याची कौशल्ये सक्रिय करणारी सामग्री वापरून आणि विद्यार्थ्यांना तथ्ये किंवा तर्काच्या आधारे निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी उत्तेजित करू शकतो. 

२.सामाजिक/भाषिक शिकणारे या प्रकारचे शिकणारे शैक्षणिक धडे पसंत करतात ज्यात समवयस्क काम किंवा सहभाग समाविष्ट असतो. सामाजिक/भाषिक शिकणाऱ्यांना या सहभागातून दोन गोष्टी मिळतात: समाजीकरण (जे त्यांना आवडते) आणि एखाद्या विषयाची चांगली समज. शिक्षक भूमिका बजावणे, गट क्रियाकलाप वापरून आणि विद्यार्थ्यांच्या परस्परसंवादाला प्रोत्साहन देऊन (प्रश्न विचारणे, कथा शेअर करणे इ.) वापरून अशा प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना प्रेरित करू शकतात. 

३.एकटे शिकणारे एकटे शिकणारे इतर विद्यार्थ्यांशी संवाद न साधता एकटेच अभ्यास करणे पसंत करतात. वैयक्तिक कार्य हे एकल विद्यार्थ्याचे गुण आहे. वैयक्तिक काम (डायरी ठेवण्यासह) आणि समस्या सोडवण्याची कौशल्ये, विद्यार्थ्याच्या वैयक्तिक कर्तृत्वाची ओळख करून घेणे इत्यादी क्रियाकलापांचा वापर करून शिक्षक या प्रकारच्या शिकणाऱ्यांना मदत करू शकतात. ४.निसर्ग शिकणारे निसर्गाच्या सान्निध्यात असताना या प्रकारचे शिकणारे उत्कृष्ट असतात. निसर्ग शिकणाऱ्याचे आदर्श अभ्यासाचे वातावरण हे शांत आणि आरामदायी वातावरण असते. जर आपल्याला निसर्ग शिकणाऱ्यांची दुसऱ्या प्रकाराशी तुलना करायची असेल, तर ते स्पर्शज्ञानी शिकणारे असतील. निसर्ग शिकणाऱ्यांना चांगले शिकण्यासाठी बाहेर राहणे आवश्यक आहे. निसर्गात शिकणे नेहमीच शक्य नसले तरी, शिक्षक अजूनही हाताने क्रियाकलाप नियुक्त करून, शक्य असेल तेव्हा घराबाहेर वर्ग लावून आणि नवीन धडा समजावून सांगताना निसर्गाची उदाहरणे वापरून विद्यार्थ्यांमध्ये ही शिकण्याची शैली वाढवू शकतात. 

विद्यार्थी सर्वोत्तम कसे शिकतात? प्रत्येकाची शिकण्याची एक अद्वितीय पद्धत आहे हे लक्षात घेता, विशिष्ट शिक्षण शैली हा सर्वोत्तम मार्ग आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरेल. तथापि, आपल्या अभ्यासासाठी आपली स्वतःची शिकण्याची शैली समजून घेणे खूप महत्वाचे आहे. एखादी व्यक्ती ज्या प्रकारे माहितीचा सर्वोत्तम वापर करते तो त्यांच्या शैक्षणिक यशाचा निर्णायक घटक असू शकतो, ते कोणत्या प्रकारचे शिकणारे आहेत हे समजून घेणे अत्यावश्यक आहे. शिकण्याच्या चारही पद्धती वापरून तुम्ही हे करू शकता आणि नंतर कोणती पद्धत तुम्हाला सर्वोत्कृष्ट लक्षात ठेवण्यास मदत करेल हे ठरवू शकता. तुमच्यासाठी कोणत्या प्रकारची शैली योग्य आहे हे एकदा तुम्हाला कळले की, तुम्ही तुमच्या गरजेनुसार तुमचा अभ्यास तयार करू शकता. वातावरण आणि संज्ञानात्मक आणि भावनिक घटकांसह कोणीतरी सर्वोत्तम कसे शिकते यावर परिणाम करणारे अनेक घटक आहेत. तथापि, तुमची शिकण्याची शैली समजून घेणे तुम्हाला अधिक सहजपणे शिकण्यात मदत करू शकते. दुसरीकडे, शिक्षकांना देखील शिकवताना त्यांना येऊ शकणाऱ्या विविध शिक्षण शैलींबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे. चांगले परिणाम मिळविण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला समजणे आणि विशिष्ट शिक्षण शैली समाविष्ट करणे सोपे असले तरी, एका वर्गात 20 विद्यार्थी असलेल्या शिक्षकासाठी हे सोपे नाही. तथापि, याचा अर्थ असा नाही की शिक्षकाने त्यांच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा पूर्णपणे समजून घेण्याचा आणि पूर्ण करण्याचा प्रयत्न सोडून द्यावा. या कोंडीवर एक सोपा उपाय म्हणजे शक्य तितक्या क्रियाकलाप आणि व्यायाम वापरणे जे विविध शिक्षण शैली पूर्ण करतात. अशाप्रकारे, शिक्षकांना मोठ्या 'प्रेक्षकां'पर्यंत पोहोचण्याची चांगली संधी असते आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्यांच्या पसंतीच्या परिस्थितीत शिकण्याची संधी मिळते.