सत्र दुसरे

प्रकरण १ ले

अवधान आणि संवेदन

(Attention &Perception )

आपल्या सभोवताली ज्या घटना घडतात त्याची जाणीव आपल्याला वेदनेंद्रियामार्फत होत असते. वेदनेंद्रियांनाच ज्ञाननेंद्रिये किंवा पंचेंद्रिये देखील म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा ही मानवाची पाच वेदनेंद्रिये आहेत. आपल्या सभोवताली अनेक घटना घडत असतात. त्या सर्व घटनांची जाणिव आपल्याला आपल्या वेदनेंद्रियांमार्फत होते. परंतु त्या सर्वच घटनांचा आपल्याला ‘बोध’ (अर्थ समजत) होत नाही. कारण आपल्या वेदन इंद्रियांची क्षमता मर्यादित असते. अतिसूक्ष्म धूलिकण आपल्या डोळ्यांनी आपल्याला दिसत नाहीत, अत्यल्प वास आपल्या नाकाला जाणवत नाही, अतिसूक्ष्म आवाज आपल्याला कानाने ऐकू येत नाही. आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील गोष्टींचा आपल्याला जो ‘अर्थबोध’ होतो, त्या मानसिक प्रक्रियेला संवेदन किंवा बोधन म्हणतात. अगोदर माणसाला वेदनेंद्रियांमार्फत परिसरातील उद्दीपकांची जाणीव होते व त्यानंतर संवेदन घडते.

लक्ष देणे हि एक जटिल बोधात्मक कार्य आहे, जे मानवी वर्तनासाठी अत्यावश्यक आहे. ही एक अनेक महत्त्वाच्या मानसिक प्रक्रियांपैकी जसे की विचार करणे, कल्पना करणे, लक्षात ठेवणे यांच्या सारखी एक मानसिक प्रक्रिया आहे. अवधान किंवा लक्ष देणे मानवी वर्तनाचा अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. आपल्याला लक्ष केंद्रित केल्याशिवाय कोणत्याही गोष्टीचा विचार करणे कठीण आहे. अवधानाशिवाय मानवी वर्तन अशक्य आहे.

आधुनिक मानसशास्त्राचे जनक विल्हेल्म वूंट यांनीच मानसशास्त्राच्या क्षेत्राकडे अवधानाचा अभ्यास सुरू केला. त्यांचा असा विश्वास होता की, लक्ष देणे किंवा अवधान देणे ही एक आंतरिक क्रिया आहे, ज्यामुळे कमी जाणिवेत अधिक कल्पना अथवा कृती निर्माण होतात.

१. १. वेदन प्रक्रियेचे स्वरूप (Nature and Process of Sensation):

वेदन ही एक बोधन प्रक्रिया आहे. ज्याद्वारे आपण आपल्या वेदनेंद्रियांद्वारे वातावरणातील बाह्य उद्दीपकांना ओळखतो आणि त्यांना प्रतिसाद देत असतो. आपल्या पाच इंद्रियांद्वारे- डोळे-दृष्टी, कान-श्रवण, त्वचा-स्पर्श, जिभ-चव आणि नाक-वास, आपण सभोवतालचे जग अनुभवत असतो. आपण जेव्हा सुंदर सूर्यास्त पाहतो, आवडते गाणे ऐकतो,आपल्या त्वचेवर सूर्याची उष्णता अनुभवतो, तेव्हा आपली वेदन प्रक्रिया आपल्याला हे अनुभव जाणण्यास (जाणिव) आणि त्यांचे कौतुक करण्यास अनुमती देते. उद्दीपकांची नुसती जाणीव होणे म्हणजे वेदन होय, तर उद्दीपकाचे अर्थबोधन होणे म्हणजे संवेदन. उदा. नुसते व्याख्यान ऐकणे म्हणजे वेदन आहे; तर व्याख्यानाचा अर्थ समजणे म्हणजे संवेदन आहे. यावरुन वेदन ही संवेदनाची पहिली पायरी असल्याचे सिद्ध होते. म्हणजे वेदनाशिवाय संवेदन होऊ शकत नाही. तसेच वेदन होण्यापूर्वी अवधान किंवा लक्ष देण्याची प्रक्रिया घडते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास बोधनाच्या प्रक्रियेत अवधान+वेदन+संवेदन असा त्या प्रक्रियांचा क्रम बघायला मिळतो. हा क्रम बदलला जाऊ शकते.

वेदन प्रक्रियेचे स्वरूप आपल्या वेदनिक अवयवांमधील आणि त्यांना येणाऱ्या उत्तेजनांमधील जटिल परस्परसंवादांने स्पष्ट करता येईल. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण तेजस्वी प्रकाश पाहतो, तेव्हा आपले डोळे प्रकाश लहरींनी दिपतात आणि पुढे अर्थबोधनाच्या प्रक्रियेसाठी मेंदूला सिग्नल पाठवतात. त्याचप्रमाणे, जेव्हा आपण स्वादिष्ट जेवण जेवतो तेव्हा आपल्या रुचिपेशींना चवीची जाणिव होते आणि चवीचा अर्थ लावण्यासाठी मेंदूला सिग्नल पाठवतात. ही प्रक्रिया आपल्याला समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण संवेदी अनुभव घेण्यास सक्षम करते. वेदन आणि संवेदन प्रक्रिया आपल्याला सभोवतालच्या वातावरणाशी समायोजन करण्यास आणि संवाद साधण्यास मदत करते.

वेदन प्रक्रिया आपल्या वेदनिक रिसेप्टर्सच्या उत्तेजनाने सुरू होते. रिसेप्टर्स म्हणजे जे विशिष्ट प्रकारच्या उत्तेजनांना प्रतिसाद देणाऱ्या विशेष पेशी आहेत. उदाहरणार्थ, आपल्या डोळ्यांमध्ये प्रकाश लाटा शोधणारे फोटोरिसेप्टर्स असतात, तर आपल्या त्वचेत दाब आणि तापमान शोधणारे स्पर्श रिसेप्टर्स असतात. एकदा एखादी प्रेरणा आढळली की, संवेदी रिसेप्टर्स प्रक्रिया आणि अर्थ लावण्यासाठी मज्जासंस्थेद्वारे मेंदूला सिग्नल पाठवतात. त्यानंतर मेंदू या सिग्नलना एकत्रित करून एक सुसंगत संवेदी अनुभव तयार करतो ज्यामुळे आपल्याला आपल्या वातावरणाची जाणीव होते.

शेवटी, आपल्या सभोवतालच्या जगाला समजून घेण्याच्या आणि त्यांच्याशी संवाद साधण्याच्या आपल्या क्षमतेसाठी अवधान, वेदन आणि संवेदन प्रक्रिया आवश्यक आहे. आपले वेदनिक अवयव उद्दीपकांना शोधण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात; तर मेंदू समृद्ध संवेदी अनुभव निर्माण करण्यासाठी या सिग्नलवर प्रक्रिया आणि अर्थ लावतो. वेदनाद्वारे आपण निसर्गाच्या सौंदर्याचे कौतुक करू शकतो, जगाच्या चवी आणि ध्वनींचा आनंद घेऊ शकतो, जागरूकता आणि समजुतीने आपल्या वातावरणासोबत संयोजन करू शकतो.

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन (Habituation and Sensory Adaptation):

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या दोन प्रक्रिया मेंदू आणि शरीरात सतत किंवा पुनरावृत्ती होणाऱ्या उद्दीपकांच्या प्रतिसादात घडतात. सवय म्हणजे जेव्हा आपण वेळोवेळी एखाद्या उद्दीपकाला कमी प्रतिसाद देतो, कारण आपण त्याच्या वारंवार संपर्कात आलेलो असतो. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही एखाद्या गोंगाट करणाऱ्या बांधकामाच्या शेजारी राहत असाल, तर सुरुवातीला तुम्हाला तो आवाज खूप त्रासदायक वाटू शकतो, परंतु कालांतराने तुम्हाला त्याची सवय झालेली असते, त्यामुळे तुमचे त्याकडे लक्षही जाणार नाही. याचे कारण असे की, तुमच्या मेंदूला त्या आवाजाची सवय झाली आहे आणि आता तो धोकादायक किंवा तुमचे लक्ष देण्याची गरज असलेली गोष्ट उरलेली नाही.

दुसरीकडे, वेदनिक अनुकूलन म्हणजे, जेव्हा आपले वेदनिक रिसेप्टर्स सतत किंवा पुनरावृत्ती होणाऱ्या उद्दीपकाला कमी प्रतिसाद देतात, तेव्हा त्याला वेदनिक अनुकूलन असं म्हणतात. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही सुगंधित लोशन लावले तर सुरुवातीला त्याचा तुम्हाला तीव्र वास जाणवू शकतो, परंतु काही काळानंतर, तुम्हाला तो वास येत नाही. कारण तुमच्या नाकातील तुमचे घाणेंद्रियाचे रिसेप्टर्स सुगंधासाठी असंवेदनशील झालेले असतात.

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या दोन्ही महत्त्वाच्या प्रक्रिया आहेत. ज्या आपल्या मेंदू आणि शरीरांना नवीन किंवा बदलत्या उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास अनुमती देतात. जे आपल्या अस्तित्वासाठी किंवा कल्याणासाठी अधिक महत्वाचे असू शकते. कल्पना करा की, जर प्रत्येक लहानसा आवाज किंवा वास सतत आपले लक्ष वेधून घेत राहिला, तर आपण योग्यरित्या कार्य करू शकणार नाही. या प्रक्रिया आपल्याला असंबद्ध माहितीची गाळणी (Filter) करण्यास आणि आपल्या वातावरणात सर्वात महत्वाच्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करतात.

शेवटी, सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या नैसर्गिक प्रक्रिया आहेत. ज्या आपल्याला वातावरणाशी जुळवून घेण्यास आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाची जाणीव करून देण्यास मदत करतात. या प्रक्रिया कशा कार्य करतात, हे समजून घेतल्याने आपल्याला काही विशिष्ट उद्दीपकांकडे दुर्लक्ष का होते? किंवा कालांतराने विशिष्ट उद्दीपकांबद्दल कमी संवेदनशील का होतात? हे समजण्यास मदत होऊ शकते. हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, या प्रक्रिया आपल्या एकूण कल्याणासाठी आणि गुंतागुंतीच्या जगात कार्य करण्याच्या क्षमतेसाठी आवश्यक आहेत.

१.२. अवधनाची व्याख्या व स्वरूप (Nature and Meaning of Attention):

लक्ष देणे ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे. जिला मानसशास्त्रात अवधान केंद्रित करणे म्हणतात. जी आपल्याला आपल्या वातावरणातील काही विशिष्ट माहिती किंवा उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते. ही आपल्या मेंदूची क्षमता आहे, जी आपल्याला आपल्या सभोवतालची माहितीची गाळणी (Filter) करण्यास आणि काही विशिष्ट माहितीवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते.

आपल्या सभोतालच्या अनेक उद्धिपक असतात. त्या सर्वांकडे आपल्याला लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते. एका वेळी आपण एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष देत असतो. अनेक उद्धिपकांमधून एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष केन्द्रित करण्याच्या मानसिक प्रक्रियेला मानसशास्त्रात अवधान म्हणतात. इतर गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून निवडकपणे एका गोष्टीवर किंवा घटनेवर लक्ष केंद्रित करण्याची ही बोधात्मक प्रक्रिया आहे. उदा. महिला गहू निवडतांना अनेक गव्हांपैकी फक्त खड्यांवर अवधान केंद्रित करीत असतात.

अवधान म्हणजे कोणतेही कार्य करण्यासाठी प्राण्याने केलेली शरीर आणि मनाची सिद्धता होय. लक्ष किंवा अवधान हे एक निवड प्रक्रिया म्हणून संदर्भित केले जाऊ शकते. ध्वनी, प्रतिमा, गंध किंवा अंतर्गत विचार यांसारख्या बाह्य गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आपल्याला जागरूकतेची एक विशिष्ट पातळी राखली पाहिजे. निशाणाबाज जेव्हा निशाणा धरतो, तेव्हा तो एक डोळा बंद करून संपूर्ण शरीर आणि मन एकाग्र करून निशाणा साधतो. क्रिकेटच्या मैदानावरील सर्व खेळाडूंचे आणि प्रेक्षकांचे अवधान इतर गोष्टी वगळून फक्त चेंडूवर असते. चेंडू ज्या दिशेला जाईल त्या दिशेला सगळ्यांच्या नजरा वळत असतात.

अवधानाची वैशिष्ट्ये (Characteristics of Attention):

अवधानाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

निवडकता (Selectivity): अवधान हे निवडक असते. म्हणजे आपण आपल्या वातावरणातील काही विशिष्ट माहितीवरच लक्ष केंद्रित करतो आणि इतर माहितीकडे दुर्लक्ष करीत असतो.
एकाग्रता (Concentration): अवधानात एकाग्रता आवश्यक आहे. याचा अर्थ आपण आपले लक्ष एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर केंद्रित केले पाहिजे.
स्थिरता (Stability): अवधान स्थिर असणे आवश्यक आहे. म्हणजे आपण आपले लक्ष एका विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर दीर्घकाळ केंद्रित ठेवले पाहिजे. तरच तिचे आपल्याला चांगले आकलन होऊ शकते.
विभाज्यता (Divisibility): अवधान विभाज्य असू शकते. याचा अर्थ आपण एकाच वेळी एकापेक्षा जास्त कार्यांवर लक्ष केंद्रित करू शकतो. आपल्या अवधानाचे विभाजन करू शकतो.
नियंत्रण (Control): अवधान नियंत्रित केले पाहिजे, याचा अर्थ आपण आपले लक्ष नियंत्रित करण्यास सक्षम असले पाहिजे.
लवचिकता (Flexibility): अवधान लवचिक असले पाहिजे, याचा अर्थ आपण आपले लक्ष त्वरीत बदलण्यास सक्षम असले पाहिजे. हव्या त्या वेळी हव्या त्या गोष्टीवर अवधान स्थिर करता आले पाहिजेत. एखाद्या त्रासदायक गोष्टीवरून अवधान हटवून आपल्या कामावर लक्ष देता आले पाहिजे.
प्रेरणा (Motivation): अवधान हे प्रेरणेवर अवलंबून असते, याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर आपले लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आपण प्रवृत्त केले पाहिजे. अवधान आपल्या प्रेरणेनुसार बदलता आले पाहिजे.
इच्छा/आवेग(Volition): अवधान आवेगावर अवलंबून असते, याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची प्रेरणा आपल्याकडे असली पाहिजे. यालाच मनाचा लहरीपणा देखील म्हणतात. मनात जशा लहरी निर्माण होतात तसे आपले अवधान तिकडे पळत सुटते.

अवधानाचे प्रकार (Types of Attention):

लक्ष किंवा अवधानाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत-

ऐच्छिक अवधान: जेव्हा आपण आपले लक्ष आपल्या इच्छेनुसार एखाद्या गोष्टीवर केंद्रित करतो आणि आनंद मिळवतो तेव्हा त्याला ऐच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादा विद्यार्थी परीक्षेच्या देतो असतो किंवा एखाद्या कठीण उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा तो त्याचे मन सक्रिय करतो आणि स्वतःच्या इच्छेने त्या उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, याला ऐच्छिक लक्ष किंवा अवधान असे म्हणतात. ऐच्छिक अवधानात व्यक्तीची इच्छा किंवा उद्देश महत्वाचा असतो. इथे परीक्षा उत्तीर्ण होणे हा उद्देश आहे. त्याचप्रमाणे, इतर कोणत्याही उपयुक्त वस्तू किंवा उत्तेजनाकडे जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष केले जाते आणि ऐच्छिक गोष्टीवर लक्ष दिले जाते. ऐच्छिक अवधानालाच प्रयत्नशील अवधान किंवा सक्रिय अवधान असेही म्हणतात. कारण लक्ष केंद्रित करण्याच्या अवस्थेत, जाणिवेचे केंद्रीकरण इच्छाशक्तीद्वारे केले जाते, म्हणून त्यात मन एकाग्र करण्याचा प्रयत्न देखील केला जातो. ऐच्छिक लक्ष देण्याचा आणखी एक प्रकार म्हणजे, सतत लक्ष देणे, जे दीर्घकाळासाठी एखाद्या कामावर लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता दर्शवते. निबंध लिहिणे किंवा प्रकल्प पूर्ण करणे, यासारख्या दीर्घकाळ एकाग्रतेची आवश्यकता असलेल्या कामांसाठी हे महत्वाचे आहे. ध्येये साध्य करण्यासाठी आणि वेळ आणि प्रयत्न आवश्यक असलेल्या कामांमध्ये ट्रॅकवर राहण्यासाठी सतत लक्ष देणे आवश्यक आहे.
अनैच्छिक अवधान: जेव्हा आपले लक्ष किंवा अवधान आपल्या इच्छेशिवाय एखाद्या वस्तूवर केंद्रित होते तेव्हा त्याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण खोलीत एखादे पुस्तक वाचण्यात मग्न असतो परंतु आपले लक्ष अनैच्छिकपणे बाहेरून येणाऱ्या संगीताकडे किंवा लाऊडस्पीकरवरील काही मोठ्या जाहिरातींकडे जाते, तेव्हा याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. या अवधानालाच नैसर्गिक अवधान असेही म्हणतात. याशिवाय या अवधानाला प्रयत्नरहित किंवा निष्क्रिय अवधान असेही म्हणतात. अशा प्रकारे हे स्पष्ट होते की ही अवधानाची अवस्था आहे जी प्रत्येक व्यक्तीमध्ये जन्मतः आढळते. मोठा आवाज ऐकून किंवा तेजस्वी प्रकाश दिसल्यानंतर मुलेही त्या दिशेने लक्ष वळवतात. अशा प्रकारे, बहुतेक बालपणात ही लक्ष देण्याची स्थिती असते.
प्रवृत्त अवधान: जेव्हा आपण कोणताही धोका टाळण्याचा प्रयत्न करतो आणि आपले लक्ष आपल्या इच्छेविरुद्ध असणाऱ्या गोष्टीवर केंद्रित करतो, तेव्हा या प्रकारच्या अवधानाला प्रेरित किंवा विरुद्ध-इच्छेचे अवधान म्हणतात. हे अवधान अनैच्छिक अवधानासारखे सहज नसून ते ऐच्छिक अवधानाप्रमाणे प्रयत्नाने केले जाते, परंतु अवधानाची ही अवस्था आणि ऐच्छिक अवधानाच्या अवस्थेतील फरक असा आहे की ऐच्छिक अवधानामध्ये चेतना किंवा जाणीव एखाद्याच्या इच्छेनुसार काही उत्तेजनांवर केंद्रित असते. इच्छेविरूद्ध अवधान, चेतना (जाणिव) इच्छेच्या विरूद्ध असलेल्या उत्तेजनावर केंद्रित आहे.
स्वाभाविक अवधान: जेव्हा आपण एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष न देता ती गोष्ट सरावाने किंवा सवयीने करतो तेव्हा त्याला स्वाभाविक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, मोटारसायकल शिकणाऱ्या व्यक्तीला प्रत्येक वेळी गेरकडे आणि ब्रेककडे बघावे लागते पण मोटारसायकल शिकलेल्या व्यक्तीकडून गेर टाकण्याची किंवा ब्रेक दाबण्याची कृती न बघता सवयीने केली जाते.
विभाजित अवधान: म्हणजे ज्यामध्ये एकाच वेळी अनेक कार्ये किंवा उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करणे समाविष्ट आहे. उदाहरणार्थ, कार चालवताना, तुम्हाला एकाच वेळी रस्ता, इतर कार आणि ट्रॅफिक सिग्नलकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे. मल्टीटास्किंग आणि वेगवेगळ्या पैलूंवर एकाच वेळी लक्ष केंद्रित करण्याची आवश्यकता असलेली कामे पूर्ण करण्यासाठी विभाजित लक्ष महत्वाचे आहे.

शेवटी, अवधान देणे हि एक जटिल बोधात्मक कार्य आहे. ज्यामध्ये विविध प्रकारच्या प्रक्रियांचा समावेश असतो. प्रत्येक प्रकारचे अवधान आपल्या दैनंदिन जीवनात एक अद्वितीय भूमिका बजावते. अवधान देण्याचे प्रकार आणि त्यांचे कार्ये समजून घेऊन, आपण आपले लक्ष केंद्रित करणे, उत्पादकता आणि एकूणच संज्ञानात्मक कामगिरी सुधारू शकतो.

१.३. अवधानाची नियामके(Determinants of Attention):

अवधानाची नियामके वस्तुनिष्ठ आणि व्यक्तिनिष्ठ अशी दोन प्रकारची आहेत. अवधान अनेक वस्तुनिष्ठ निर्धारकांद्वारे प्रभावित होते. वस्तुनिष्ठ नियामक हे वस्तूंशीसंबंधित असतात म्हणून त्यांना वस्तुनिष्ठ नियामके म्हणतात. त्यापैकी काही वस्तुनिष्ठ नियामके खालीलप्रमाणे आहेत:

उद्दीपकांची तीव्रता (Stimulus Intensity): उद्दीपकांची तीव्रता लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. उच्च तीव्रतेचे उत्तेजन अधिक लक्ष वेधून घेतात. उदाहरणार्थ उच्च तीव्रतेचा अलार्म आपल्याला जागे होण्यास मदत करतो. कमी तीव्रतेचा अलार्म आपल्याला झोपेतून उठण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा आकार (Stimulus Size): उद्दीपकाचा आकार लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतो. मोठ्या आकाराचा उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. एक मोठी आणि आकर्षक जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. एक लहान आणि अस्पष्ट जाहिरात पाहणाऱ्यांचे लक्ष वेधून घेण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा रंग (Stimulus Color): उद्दीपकाचे रंग लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. चमकदार आणि आकर्षक रंग अधिक लक्ष वेधून घेतात. उदा. चमकदार आणि आकर्षक रंग असलेली जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. वर्तमानपत्रातील रंगीत मथळे वाचकांचे अवधान वेधून घेते.
उद्दीपकाची हालचाल (Stimulus Movement): उद्दीपकाची हालचाल लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. गतिशील उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतात. स्थिर उद्दीपकांपेक्षा गतिशील उद्दीपक लवकर लक्ष वेधून घेतो.
उद्दीपकाची पुनरावृत्ती (Stimulus Repetition): उद्दीपकाची पुनरावृत्ती लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. पुनरावृत्ती होणारा उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. पुनरावृत्ती होणारी जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. एकल आणि अस्पष्ट जाहिरात तुम्हाला लक्ष वेधून घेण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा संदर्भ (Stimulus Context): उद्दीपकाचा संदर्भ लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. संदर्भातील उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. एखाद्या संदर्भात एखादा उद्दीपक तुम्हाला लक्ष वेधण्यात मदत करते. असंबंधित संदर्भात एखादा उद्दीपक तुम्हाला लक्ष वेधण्यात मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाची प्रासंगिकता (Stimulus Relevance): उद्दीपकाची प्रासंगिकता लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. संबंधित उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. जर तुम्हाला एखाद्या व्यक्तीला भरायचे आहे, तेव्हा त्या व्यक्तीकडे तुमचे वारंवार लक्ष जाईल. पण भेटून झाल्यावर तिचे तितके महत्व तुमच्यासाठी राहणार नाही म्हणून तिच्याकडे फारसे लक्ष जाणार नाही.

अवधान देणे हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. जो वर्गात लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेपासून ते मित्र आणि कुटुंबाशी संवाद साधण्यापर्यंत सर्व गोष्टींवर परिणाम करीत असतो. आता आपण व्यक्तिनिष्ठ नियमकांविषयी विचार करणार आहोत. व्यक्तिनिष्ठ नियामके हे व्यक्तींशी निगडित असतात म्हणून त्यांना व्यक्तिनिष्ठ नियामके म्हणतात. त्यांपैकी काही व्यक्तिनिष्ठ नियामके खालीलप्रमाणे आहेत:

आवड किंवा अभिरुची (Interest): अवधान वेधण्याचा एक व्यक्तिनिष्ठ घटक म्हणजे रस किंवा अभिरुची होय. जेव्हा आपल्याला एखाद्या विषयात किंवा गोष्टीत रस असतो, तेव्हा आपण त्याकडे अधिक लक्ष देण्याची आणि प्राप्त झालेली माहिती दीर्घकाळ टिकवून ठेवण्याची शक्यता जास्त असते. स्वारस्ये किंवा आवड म्हणजे अशा गोष्टी ज्यांकडे आपण नैसर्गिकरित्या आकर्षित होतो किंवा तिच्याबद्दल आपण उत्साही असतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला खेळांमध्ये रस असेल, तर ते क्रीडा-संबंधित बातम्या, कार्यक्रम किंवा संभाषणांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. कला, संगीत, विज्ञान किंवा राजकारण यासारख्या विशिष्ट विषयांवर किंवा क्रियाकलापांकडे आपले लक्ष केंद्रित करण्यात रस देखील भूमिका बजावू शकतात.
प्रासंगिकता (Relevant): आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ घटक म्हणजे प्रासंगिकता आहे. जर एखादा विषय किंवा कार्य आपल्या वैयक्तिक ध्येयांशी किंवा आवडींशी संबंधित असल्याचे समजले, तर आपण त्यावर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची शक्यता जास्त असते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी अशा परीक्षेसाठी अभ्यास करत असेल ज्याचा त्यांच्या अंतिम इयत्तेवर महत्त्वपूर्ण परिणाम होईल, हे त्याला माहित असेल, तर ते लक्ष देण्यास आणि अभ्यासक्रम आत्मसात करण्यास अधिक प्रेरित होऊ शकतो. ध्येये ही अशी उद्दिष्टे किंवा परिणाम आहेत, जी आपण दिलेल्या परिस्थितीत साध्य करू इच्छितो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याचे परीक्षेत A ग्रेड मिळवण्याचे ध्येय असेल, तर ते अभ्यास करण्यावर, नोट्सचे पुनरावलोकन करण्यावर आणि वर्गात प्रश्न विचारण्यावर लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. ध्येये आपल्या प्राधान्यक्रमांना आणि निर्णयांना आकार देऊन आपले लक्ष प्रभावित करू शकतात, जसे की असंबंधित कार्यापेक्षा आपल्या ध्येयांशी जुळणाऱ्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे अधिक निवडणे पसंत केले जाते.
भावनिक स्थिती (Emotional state): भावनिक स्थिती देखील लक्ष देण्यासाठी एक व्यक्तिनिष्ठ घटक आहे. आपल्या भावना आपल्या लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेवर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करू शकतात. तणाव, चिंता आणि थकवा हे सर्व आपल्या लक्ष केंद्रित करण्यास अडथळा आणू शकतात. उदा. जर कोणाला आनंदी वाटत असेल, तर ते सकारात्मक आणि फायदेशीर उद्दीपकांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते, जसे की मजेदार व्हिडिओ किंवा आकर्षक लेख. दुसरीकडे, जर कोणी दुःखी किंवा चिंताग्रस्त वाटत असेल, तर ते नकारात्मक उत्तेजनांवर लक्ष केंद्रित करण्याची शक्यता जास्त असू शकते, जसे की दुःखद बातमी किंवा तणावपूर्ण परिस्थिती.
वैयक्तिक श्रद्धा आणि मूल्ये (Personal beliefs and values): देखील लक्ष केंद्रित करण्यावर परिणाम करू शकतात. जर एखादा विद्यार्थी शिक्षण आणि सतत शिकण्याच्या महत्त्वावर दृढ विश्वास ठेवत असेल, तर तो वर्गात लक्ष देण्याची आणि शैक्षणिक यशासाठी प्रयत्न करण्याची शक्यता जास्त असू शकते. दुसरीकडे, जर एखाद्या विद्यार्थ्याला त्याच्या अभ्यासात मूल्य दिसत नसेल, तर त्याला लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अभ्यासात व्यस्त राहण्यास संघर्ष करावा लागू शकतो.
भूतकाळातील अनुभव (Past experiences): भूतकाळातील अनुभव देखील अवधान केंद्रित करण्यात भूमिका बजावू शकतो. जर एखाद्या विद्यार्थ्याला भूतकाळात एखाद्या विशिष्ट विषयात किंवा वर्गात नकारात्मक अनुभव आले असतील, तर तो लक्ष देण्यास आणि सक्रियपणे सहभागी होण्यास कमी प्रेरित होऊ शकतो. उलटपक्षी, सकारात्मक अनुभव लक्ष आणि सहभाग वाढवू शकतात, विद्यार्थ्यांना लक्ष केंद्रित केंद्रित करण्यात आणि शिकण्यात रस घेण्यास प्रोत्साहित करतात. आपले भूतकाळातील अनुभव आपल्या धारणा, श्रद्धा आणि अपेक्षांना आकार देतात. ज्यामुळे आपण ज्याकडे लक्ष देतो, त्यावर परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला विशिष्ट प्रकारच्या अन्नाचा नकारात्मक अनुभव आला असेल, तर ते भविष्यात त्या अन्नाशी संबंधित कोणत्याही संभाव्य चेतावणी चिन्हांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. त्याचप्रमाणे, सकारात्मक अनुभव देखील भूतकाळात आपल्याला आनंद, समाधान किंवा सांत्वन देणाऱ्या गोष्टींकडे आपले लक्ष केंद्रित करून अवधान प्रभावित करू शकतात.
व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये (Personality traits): लक्ष देण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक म्हणजे व्यक्तिमत्व वैशिष्टये हा आहे. व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये म्हणजे विचार, भावना आणि वर्तनांचे वैशिष्ट्यपूर्ण नमुने असतात, जे प्रत्येक व्यक्तीला अद्वितीय बनवतात. उदाहरणार्थ, बहिर्मुखी व्यक्ती सामाजिक संवाद, घटना आणि नातेसंबंधांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते, तर अंतर्मुखी व्यक्ती एकांत क्रियाकलाप, चिंतन आणि आत्मनिरीक्षणाकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये आपल्या आवडी, सवयी आणि जगाला आपण कसे पाहतो आणि त्यांच्याशी कसे संवाद साधतो यामध्ये प्रवृत्तींना आकार देऊन लक्ष प्रभावित करू शकतात.
संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक घटक (Cognitive factors): अवधान निश्चित करण्यात संज्ञानात्मक घटक देखील महत्वपूर्ण भूमिका बजावू शकतात. संज्ञानात्मक घटकांमध्ये विचार, तर्क, स्मृती आणि समस्या सोडवणे यासारख्या मानसिक प्रक्रियांचा समावेश केला जातो. उदाहरणार्थ, मजबूत कार्यरत स्मृती असलेली व्यक्ती जटिल कार्ये, आव्हाने किंवा कोडी सोडवण्याकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. ज्यासाठी मानसिक प्रयत्न आणि एकाग्रता आवश्यक असते. संज्ञानात्मक घटक आपल्या वातावरणातील माहिती प्रक्रिया, संघटित आणि एकत्रित करण्याच्या आपल्या क्षमतेवर परिणाम करून अवधान प्रभावित करू शकतात.
प्रेरणा (Motivation): ही लक्ष देण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक आहे. प्रेरणा म्हणजे ध्येय साध्य करण्याची, गरज पूर्ण करण्याची किंवा बक्षीस मिळवण्याची प्रेरणा किंवा इच्छा होय. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला कामावर पदोन्नती मिळण्यास प्रेरित झाला असेल, तर तो प्रगतीच्या संधी, कामगिरी अभिप्राय आणि कौशल्य विकासाकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. प्रेरणा देखील लक्ष प्रभावित करू शकते, आपल्या ध्येयांचा पाठलाग करण्यासाठी आवश्यक असलेली ऊर्जा, चिकाटी आणि अवधान केंद्रित करू शकते.
सांस्कृतिक घटक (Cultural factors): हे लक्ष वेधण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक आहे. सांस्कृतिक घटकात लोकांच्या गटाच्या वृत्ती आणि वर्तनांना आकार देणाऱ्या सामूहिक श्रद्धा, मूल्ये, रीतिरिवाज आणि परंपरा यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, सामूहिकतेला महत्त्व देणाऱ्या संस्कृतीत वाढलेली व्यक्ती सामाजिक सुसंवाद, सहकार्य आणि समूह ध्येयांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असते, तर व्यक्तिवादाला महत्त्व देणाऱ्या संस्कृतीत वाढलेली व्यक्ती वैयक्तिक स्वायत्तता, यश आणि आत्म-अभिव्यक्तीकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असते. सांस्कृतिक घटक अवधानावर प्रभाव टाकू शकतात.

सारांश, अवधान केंद्रित करण्याचे व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक विविध आणि गुंतागुंतीचे आहेत. जे स्वारस्य, प्रासंगिकता, भावनिक स्थिती, वैयक्तिक श्रद्धा, भूतकाळातील अनुभव आणि शिकण्याच्या शैली यासारख्या घटकांच्या संयोजनाने प्रभावित होतात. या व्यक्तिनिष्ठ निर्धारकांना ओळखून आणि त्यांचे निराकरण करून, विद्यार्थी लक्ष केंद्रित करण्याची, अभ्यासाशी संलग्न होण्याची आणि शेवटी शैक्षणिकदृष्ट्या यशस्वी होण्याची त्यांची क्षमता सुधारू शकतात.

१.४.संवेदन: स्वरूप, वैशिष्टये आणि निर्धारके (Perception: Nature, characteristics & Determinants):

मानसशास्त्रात संवेदन ही एक मूलभूत संकल्पना आहे. ज्यामध्ये, आपल्या सभोवतालच्या जगाचा आपण कसा अर्थ लावतो, त्याच्या विषयी कसा विचार करतो आणि त्याचे अर्थबोधन कसे करतो याचा समावेश आहे. आपल्या सभोतालच्या परिस्थितीला समजून घेण्यासाठी आणि प्रतिसाद देण्यासाठी वेदनिक माहिती प्राप्त करण्याची, ती संघटित करण्याची आणि तिचा अर्थ लावण्याची प्रक्रिया म्हणजे संवेदन आहे. संवेदन प्रक्रियेत अवधान+वेदन आणि संवेदन असा क्रम बघायला मिळतो. अवधान आणि वेदन प्रक्रिया ह्या संवेदनांचा पाया आहेत. त्यांच्या शिवाय संवेदन पूर्ण होऊ शकत नाही. म्हणून अर्थपूर्ण वेदनाला संवेदन म्हणतात. आपण जग कसे पाहतो आणि आपल्या अनुभवांचा अर्थ लावतो यात संवेदन किंवा धारणा महत्त्वाची भूमिका बजावते. संवेदनाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ते व्यक्तिनिष्ठ असते. याचा अर्थ असा की प्रत्येक व्यक्ती त्यांच्या वैयक्तिक अनुभवांवर, श्रद्धांवर आणि अपेक्षांवर आधारित समान घटना किंवा उद्दीपक वेगवेगळ्या पद्धतीने पाहू शकतात. उदाहरणार्थ, दोन लोक एकाच अपघाताचे साक्षीदार असून सुद्धा त्यांच्या साक्षी स्वतःच्या पूर्वग्रहांवर आणि दृष्टिकोनांवर आधारित ते वेगळ्या पद्धतीने देत असतात. आपल्याला हत्ती आणि आंधळ्यांची कथा सगळ्यांना माहित असेल. प्रत्येक आंधळा व्यक्ती हत्तीचा अर्थ त्याच्या पूर्वानुभवांनुसार लावण्याचा प्रयत्न करीत असतो. संवेदन हे भ्रमांद्वारे देखील बदलले जाऊ शकते. भ्रम म्हणजे संवेदी माहितीचे विकृतीकरण किंवा चुकीचे अर्थ लावणे आहे. उदाहरणार्थ, दृश्य भ्रम, जिथे प्रत्यक्षात अस्तित्वात नसतात तिथे गती, आकार किंवा आकाराची संवेदन निर्माण करू शकतात. हे भ्रम आकलनाचे जटिल आणि कधीकधी अविश्वसनीय स्वरूप अधोरेखित करतात. संवेदनाला समानार्थी शब्द म्हणून अर्थबोधन, धारणा, आकलन, समज, एखाद्या गोष्टीचा अर्थ कळणे आदी शब्दांचा उपयोग केला जातो.

संवेदनांची वैशिष्ट्ये (characteristics of Perception):

संवेदन ही एक जटिल मानसिक प्रक्रिया आहे. जी आपल्याला आपल्या सभोतालच्या परिस्थितीतून माहिती प्राप्त करण्यास आणि तिचा अर्थ लावण्यात मदत करते. संवेदनाची काही मुख्य वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

संवेदन ही एक व्यक्तिनिष्ठ (Subjective) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वैयक्तिक अनुभवांवर आणि धारणांवर आधारित आहे. उदा. पूर्वी कधीही समुद्रात न गेलेल्या व्यक्तीला समुद्राच्या लाटा खूप मोठ्या आणि भयानक वाटू शकतात, तर अनुभवी जलतरणपटूला त्या सामान्य आणि आनंददायक वाटू शकतात.
संवेदन ही एक सापेक्ष (Relativity) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वातावरणातील माहितीच्या तुलनेवर, स्थळ, काळ आणि वेळेवर आधारित आहे. उदा. उष्ण देशात राहणाऱ्या व्यक्तीला 25 अंश सेल्सिअस तापमान सामान्य वाटू शकते, तर एखाद्या थंड देशात राहणाऱ्या व्यक्तीला ते खूप उष्ण वाटू शकते.
संवेदन ही एक संघटित (Organized) प्रक्रिया आहे, ज्याचा अर्थ ती आपल्या पर्यावरणातील माहिती एका संघटित आणि अर्थपूर्ण पद्धतीने सादर करते. उदा. जेव्हा आपण एखादे चित्र पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू ते व्यवस्थित आणि अर्थपूर्ण पद्धतीने सादर करतो, त्यामुळे आपण ते समजू शकतो, त्याचा अर्थ लावू शकतो.
संवेदन किंवा धारणा ही अनुमान (Inference) आधारित प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वातावरणातील माहितीवर आधारित निष्कर्ष काढते किंवा अंदाजे अर्थबोधन करते. उदा. जेव्हा आपण डॉक्टरांचा पोशाख घातलेली एखादी व्यक्ती पाहतो, तेव्हा आपण अंदाज लावू शकतो की तो डॉक्टर आहे.
संवेदन किंवा धारणा ही एक शिकण्याची (Learning) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या अनुभवांवर आणि शिकण्यावर अवलंबून आहे. जितके आपण नवनवीन गोष्टी शिकतो तशा आपल्या धारणा किंवा संवेदन बदलत असते. उदा. जेव्हा आपण एखादी नवीन भाषा शिकतो, तेव्हा आपला मेंदू आपल्याला त्या भाषेतील शब्द आणि व्याकरण शिकण्यास आणि समजून घेण्यास मदत करतो.
संवेदन किंवा धारणा ही सांस्कृतिकदृष्ट्या प्रभावित (Cultural Influence) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या संस्कृती आणि समाजाच्या मूल्ये आणि धारणांनी प्रभावित होत असते. उदा. पारंपारिक संस्कृतीत राहणाऱ्या व्यक्तीला विशिष्ट प्रकारचे कपडे (धोतर-लुगडं) सामाजिकदृष्ट्या स्वीकार्य वाटू शकतात, तर आधुनिक संस्कृतीत राहणाऱ्या व्यक्तीला ते असामाजिक आणि अशिक्षितपणाचं लक्षण वाटू शकते.
संवेदन प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन निर्णय घेण्यात, समस्या सोडविण्यात, इतरांसोबत योग्य संवाद साधण्यात, शिक्षण, व्यवसाय, समाजकारण, अर्थकारण आणि राजकारण अशा सर्वच क्षेत्रात मदत करते.

१.५. संवेदनाची तत्वे (Principles of Perception):

समीपता (Proximity): आपल्या सभोवतालच्या जगाचे आपण कसे आकलन करतो आणि ते समजून घेतो यात समीपतेचे तत्व महत्त्वाची भूमिका बजावते. समिपता म्हणजे एकमेकांच्या जवळ किंवा सानिध्यात असणे होय. हे तत्व असे सूचित करते की, एकमेकांच्या जवळ असलेल्या वस्तू वैयक्तिक घटकांऐवजी एक गट किंवा एक नमुना म्हणून समजल्या जातात. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण जंगलात जवळून वाढणाऱ्या झाडांचा समूह पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू त्यांना स्वतंत्र झाडांऐवजी एकच एकक म्हणून समजतो.

हे समीपतेचे तत्व आपल्याला वस्तू एकमेकांपासून किती जवळ किंवा किती दूर आहेत यावर आधारित माहिती व्यवस्थित संघटीत आणि वर्गीकृत करून जगाचा अर्थ काढण्यात मदत करते. समीपतेचे तत्व समजून घेतल्याने आपल्याला चांगले दृश्य कौशल्य विकसित करण्यास आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाची अधिक प्रभावीपणे अर्थ समजून घेण्यात मदत होऊ शकते. वस्तू त्यांच्या समीपतेच्या आधारावर कशा एकत्र केल्या जातात हे ओळखून, आपण दृश्य माहितीचे अधिक चांगले अर्थ लावू शकतो आणि समजू शकतो. हे तत्व आपले मेंदू दृश्य उद्दीपकांवर प्रक्रिया आणि संघटन कसे करतात याचा एक मूलभूत पैलू आहे. ते आपण जग कसे पाहतो आणि कसे समजतो यावर प्रभाव पाडते.
सारखेपणा (Similarity): सारखेपणा या तत्त्वांचा अर्थ आपल्या मेंदूमध्ये सारख्या वस्तू एकत्रित करण्याच्या आणि त्यांना एकसंध घटक म्हणून पाहण्याच्या प्रवृत्तीशी संबंधित आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपल्याला येणाऱ्या प्रचंड माहितीची प्रक्रिया आणि अर्थ लावण्यात हे तत्व महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण पक्ष्यांचा एक गट आकाशात एकत्र उडताना पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू त्यांना स्वतंत्र पक्ष्यांऐवजी एका एकत्रित कळपाच्या स्वरूपात आपोआप अर्थबोधन करतो.

हे आपल्याला आपल्या सभोवतालच्या असंख्य उद्दीपकांनी भारावून न जाता दृश्य माहिती जलद आणि कार्यक्षमतेने प्रक्रिया करण्यास अनुमती देते. दैनंदिन जीवनात, सारखेपणा किंवा समानतेच्या तत्त्वाचा आपण माहिती कशी आयोजित करतो आणि वर्गीकृत करतो यावर देखील प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण समान गणवेश किंवा कपडे घातलेल्या लोकांचा समूह पाहतो, तेव्हा आपण त्यांच्या समूह सारखेपणानुसार त्यांना मानसिकरित्या एकत्र करतो. हे आपल्याला विविध सामाजिक गट किंवा संघटना लवकर ओळखण्यास मदत करू शकते, तसेच त्यांच्याशी कसे संवाद साधायचा याबद्दल निर्णय घेण्यास मदत करू शकते. समानतेच्या संवेदनिक तत्त्वाला समजून घेऊन आणि वापरून, आपण आपल्या वातावरणात अधिक कार्यक्षमतेने आणि प्रभावीपणे समायोजन करू शकतो, आपल्या सभोवतालच्या जगाची अर्थपूर्ण पद्धतीने जाणीव करून देऊ शकतो.
सातत्य (Continuity): आपल्याला मिळणाऱ्या उद्दीपकांमध्ये काही व्यत्यय किंवा थोडासा खंड पडलेला असतानाही आपल्या मेंदूला सतत संपूर्ण स्वरूपात किंवा प्रवाही जाणवण्याची प्रवृत्ती असते, त्याला संवेदनेचे सातत्य तत्व म्हणतात.

उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एक छोटा भाग गहाळ झालेले वर्तुळ दिसते, तेव्हा आपला मेंदू आपोआप गहाळ तुकडा भरतो आणि एक पूर्ण वर्तुळ असा अर्थ लावतो. हे तत्व आपल्या सभोवतालच्या जगाची एकसंध आणि संघटित धारणा निर्माण करून आपल्याला सभोवतालच्या जगाची जाणीव करून देण्यास मदत करते. आणखी एक सातत्य तत्व म्हणजे जोडणीचे तत्व आहे. जे जवळच्या वस्तूंना एकाच गटाचा भाग म्हणून पाहण्याची आपली प्रवृत्ती दर्शवते. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला एका रेषेत व्यवस्थित ठिपक्यांचा समूह दिसला, तर तुमचा मेंदू सुरुवातीला त्यांना वैयक्तिक ठिपके म्हणून समजू शकतो. तथापि, तुम्ही त्यांना पाहत राहिल्यास, तुमचा मेंदू त्यांना एकत्र करेल आणि त्यांना एक रेषा म्हणून समजेल. हे तत्व आपल्याला समान घटकांना एकत्र करून आपल्या वातावरणातील नमुने आणि संबंधांची जाणीव करून देण्यास मदत करते.
अवकाशीय संवेदन (Depth Perception): दृश्य संवेदन ही आपल्या मेंदूतील एक जटिल प्रक्रिया आहे. जी आपल्याला आपल्या वातावरणातील वस्तूंचे अंतर आणि खोली समजण्यास मदत करते. ही प्रक्रिया आपले डोळे आणि मेंदू यांच्यातील जटिल संवादावर आधारित आहे. दृश्य संवेदनाच्या काही प्रमुख पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

द्विनेत्री संवेदन (Binocular Depth): ही पद्धत आपल्या दोन डोळ्यांमधील अंतरावर आधारित आहे.

एकल-नेत्रीय संवेदन (Monocular Depth): ही पद्धत आपल्या एका डोळ्याने मिळालेल्या माहितीवर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखाद्या वस्तूकडे पाहतो तेव्हा आपल्या डोळ्यांना त्या वस्तूचा आकार, रंग आणि नमुना लक्षात येतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही एखाद्या टेकडीकडे पाहता तेव्हा तुमच्या डोळ्याला त्या टेकडीचा आकार, रंग आणि नमुना दिसतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला टेकडीचे अंतर समजण्यास मदत करते.
आकार आणि आकृती (Shape and Form): ही पद्धत वस्तूंच्या आकार आणि आकृतीवर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो तेव्हा आपला मेंदू त्या वस्तूचा आकार आणि आकृती पाहतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही बॉल पाहता, तेव्हा तुमचा मेंदू त्या चेंडूचा आकार आणि आकृती पाहतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला चेंडूचे अंतर समजण्यास मदत करते.
रंग आणि प्रकाश (Color and Lighting): ही पद्धत वस्तूंच्या रंग आणि प्रकाशावर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो तेव्हा आपल्या मेंदूला त्या वस्तूचा रंग आणि प्रकाश कळतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही प्रकाशात असलेली एखादी वस्तू पाहता तेव्हा तुमच्या मेंदूला त्या वस्तूचा रंग आणि प्रकाश जाणवतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते.

एकंदरीत, दृश्य संवेदन आपल्या दैनंदिन कामकाजासाठी आवश्यक आहे. ते आपल्याला आपल्या वातावरणाशी अर्थपूर्ण पद्धतीने संवाद साधण्याची परवानगी देते. या क्षमतेशिवाय, गाडी चालवणे, चालणे आणि खेळ खेळणे यासारखी कामे खूपच आव्हानात्मक ठरतील. दुर्बिणी आणि मोनोक्युलर संकेतांचा वापर करून, आपले मेंदू आपल्या सभोवतालच्या जगाची व्यापक समज निर्माण करण्यास आणि वस्तूंचे अंतर आणि स्थान अचूकपणे ठरवण्यास सक्षम असतात. हे केवळ आपली अवकाशीय जाणीव वाढवत नाही तर आपल्याला सहजतेने आणि आत्मविश्वासाने जगात समायोजन करण्यास देखील मदत करते.

प्रकरण दुसरे

बोधावस्था (States of Consciousness)

बोधावस्था ही मनाची एक आकर्षक आणि गुंतागुंतीची अवस्था आहे, जी दिवसभर बदलत असते. जागृत असणे, झोप घेणे, स्वप्न पाहणे यासारख्या बोधावस्थेच्या वेगवेगळ्या पातळ्या आपण अनुभवतो. जागृता किंवा चेतनेच्या अवस्थेत आपल्या अवती-भोवती घडणाऱ्या घटनांचा बोध किंवा जाणिव होत असते किंवा त्यांचा अर्थ समजत असतो. त्यामुळेच आपण सभोवतालच्या परिस्थितीशी संवाद साधू शकतो. जेव्हा आपण जागृत आणि सतर्क असतो, आपल्या दैनंदिन कार्यक्रमांमध्ये व्यस्त असतो, तेव्हा आपण बोधावस्था अनुभवत असतो. दुसरीकडे, बोधावस्थेच्या विविध अवस्था अशा आहेत, ज्यामध्ये आपली जाणिव आणि धारणा (संवेदन) आपल्या सामान्य जागृत अवस्थेपेक्षा वेगळ्या असतात.त्यात ध्यान-धारणा, संमोहन अवस्था, नशायुक्त अवस्था किंवा औषध-प्रेरित अवस्थांसारखे अनुभव समाविष्ट असतात. उदा. जेव्हा एखादी व्यक्ती ध्यान-धारणा करीत असते, तेव्हा तिला जागृतीचा, विश्रांतीचा आणि आनंदाचा तीव्र भावना अनुभवास येऊ शकतात, जी सामान्य जागृत अवस्थेपेक्षा वेगळी चेतनेची अवस्था असते. त्याचप्रमाणे, संमोहनतज्ञ एखाद्या व्यक्तीला खुप खोल अवस्थेत नेऊ शकतो, जिथे तो त्याच्या नेहमीच्या सामान्य वर्तनांपेक्षा वेगळे वर्तन करीत असतो. अगदी त्याच प्रमाणे एखादा दारुडा व्यक्ती नेहमीच्या सामान्य वर्तनापेक्षा वेगळे वर्तन करीत असतो, म्हणजे चेतनेची भिन्न पातळी तो अनुभवतो.

चेतनाहीनता किंवा अबोधावस्था ही एक अशी स्थिती आहे, ज्यामध्ये आपल्याला सभोवतालच्या परिस्थितीची किंवा आपल्या स्वतःच्या अंतर्गत विचारांची सक्रियपणे जाणीव नसते. ही अवस्था सामान्यतः गाढ झोपेच्या वेळी उद्भवते, जिथे आपली चेतना तात्पुरती निलंबित केली जाते. चेतनाहीन अवस्थेत आपल्याला आपल्या बाह्य वातावरणाची जाणीव नसली तरी, आपला मेंदू शारीरिक प्रक्रियांचे नियमन करणे आणि आठवणींवर प्रक्रिया करणे यासारखी आवश्यक कार्ये करीत असतो. चेतनेच्या वेगवेगळ्या अवस्था समजून घेतल्याने, मानवी मनाच्या गुंतागुंतींबद्दल आणि आपल्या चेतनेच्या अवस्थेनुसार आपली जाणीव आणि धारणा कशी बदलू शकते, याबद्दल आपणास मौल्यवान अंतर्दृष्टी मिळते. म्हणून या प्रकरणात आपण बोधावस्थेचा अर्थ आणि स्वरूप, बोधावस्थेच्या बदलणाऱ्या विविध अवस्था, झोपेच्या विविध अवस्थ, झोपेचा अभाव, झोपेच्या विविध विकृती, ध्यानधारणा आणि संमोहन आणि संमोहनाविषयीचे गैरसमज, तथ्य आणि त्याचा होणारा उपयोग आदी घटकांचा अभ्यास करणार आहोत.

2.1. बोधावस्था: अर्थ आणि स्वरूप (Consciousness: Meaning and Nature):

चेतना किंवा बोधावस्था ही फार गुंतागुंतीची संकल्पना आहे. जी शतकानुशतके तत्वज्ञानी, शास्त्रज्ञ आणि मानसशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासाच्या केंद्रस्थानी राहिली आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, चेतनेची किंवा बोधावस्थेची व्याख्या सभोवतालची परिस्थिती, विचार आणि भावनांबद्दल जागरूक असण्याची स्थिती म्हणून केली जाते. ती आपल्या सभोवतालच्या जगाला जाणण्याची, अनुभवण्याची आणि समजून घेण्याची सजीवांची क्षमता आहे. जशी ती मानवामध्ये आहे तशीच ती इतर सजीवांमध्ये देखील आहे. तथापि, आतापर्यंत चेतनेचे खरे स्वरूप एक गूढ म्हणून राहिले आहे, ज्याचे निश्चित असे कोणतीही उत्तरे अजून पूर्णतः दृष्टीस पडत नाहीत.

चेतना किंवा बोधावस्थेभोवती असलेल्या महत्त्वाच्या प्रश्नांपैकी एक म्हणजे, ती केवळ मेंदूची निर्मिती आहे की, ती आपल्या भौतिक शरीरापासून स्वतंत्रपणे अस्तित्वात आहे. काही शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, चेतना ही मेंदूच्या क्रिया-प्रतिक्रियांचे उप-उत्पादन आहे; तर काहींचा असा युक्तिवाद आहे की, ती एक वेगळी अस्तित्व असणारी अवस्था आहे, जी केवळ न्यूरोसायन्सद्वारे स्पष्ट केली जाऊ शकत नाही. कोणतेही स्पष्ट उत्तर नसले तरी, चेतनेचा अभ्यास हा मानवी मनाच्या गुंतागुंतांवर प्रकाश टाकणाऱ्या संशोधनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

शिवाय, चेतना किंवा जाणीव ही एक स्थिर अस्तित्व नाही; तर एक गतिमान प्रक्रिया आहे. जी आपल्या संपूर्ण आयुष्यभरात प्रभाविपणे विकसित केली जाऊ शकते. ध्यान-धारणा, सजगता आणि आत्म-चिंतन यासारख्या पद्धतींद्वारे, व्यक्ती त्यांच्या स्वतःच्या जाणीवेबद्दल किंवा चेतनेबद्दल जागरूकता आणि समज वाढवू शकतो. आत्म-जागरूकतेची भावना अधिक जोपासून, व्यक्ती त्यांची मानसिक स्पष्टता, भावनिक लवचिकता आणि एकूणच यक्तिनिष्ठ कल्याण वाढवू शकतो.

शेवटी, बोधावस्था ही एक बहुआयामी संकल्पना आहे. जी आपले अनुभव, वर्तन आणि नातेसंबंध घडवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. चेतनेचे स्वरूप अस्पष्ट असले तरी, आपल्या जीवनावर तिचा परिणाम निर्विवाद आहे. जाणीवेचा अर्थ आणि स्वरूप अभ्यासून आपण आपल्या मनाच्या गुंतागुंती आणि आपल्या प्रत्येकात असलेल्या अमर्याद क्षमतांबद्दल सखोल आकलन मिळवू शकतो. आत्म-जागरूकता आणि आत्मनिरीक्षणाद्वारे, आपण आपल्या आंतरिक जाणिवेचा उपयोग करू शकतो आणि आपल्या जीवनात तसेच आपल्या सभोवतालच्या जगात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी त्या शक्तीचा वापर करू शकतो.

अ) बोधावस्थेची वैशिष्ट्ये(Characteristics of Consciousness):

चेतना ही एक जटिल आणि बहुआयामी संकल्पना आहे, जी स्वतःबद्दल आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाबद्दलच्या आपल्या जाणिवेचा समावेश करते. चेतनेची व्याख्या करणारी अनेक प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यात आत्म-जागरूकता, हेतूपूर्णता, एकाग्रता, व्यक्तिनिष्ठता, लौकिकता आणि सातत्य यांचा समावेश आहे:

चेतनेमध्ये आत्म-जागरूकतेची भावना समाविष्ट आहे. याचा अर्थ असा की आपण आपल्या स्वतःला वातावरणापासून आणि इतर प्राण्यांपासून वेगळे असलेली व्यक्ती म्हणून ओळखू शकतो. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण आरशात पाहतो तेव्हा आपण आपले स्वतःचे प्रतिबिंब ओळखू शकतो आणि ते स्वतःचे प्रतिनिधित्व आहे, हे समजून घेऊ शकतो.
चेतना हेतुपुरस्सरपणाने चिन्हांकित केली जाते. हे विशिष्ट विचारांवर, भावनांवर किंवा उत्तेजनांवर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची आपली क्षमता दर्शवते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एखादे पुस्तक वाचण्यावर लक्ष केंद्रित करण्याचा निर्णय घेतो, तेव्हा आपण जाणूनबुजून आपली मानसिक ऊर्जा त्या विशिष्ट क्रियांकडे वळवतो.
चेतनेचे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे एकता, जी आपल्या विचारांचे, धारणांचे आणि अनुभवांचे एका सुसंगत संपूर्णत्वामध्ये अखंड एकीकरण दर्शवते. हे आपल्याला यादृच्छिक संवेदनांच्या विघटित संग्रहाऐवजी एकात्मिक अस्तित्व म्हणून जग पाहण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण संगीत ऐकतो, तेव्हा आपला मेंदू विविध ध्वनी आणि लयींना एका सुसंगत सुरात अखंडपणे एकत्रित करतो.
व्यक्तिनिष्ठता ही देखील चेतनेचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य आहे, कारण ती प्रत्येक व्यक्तीसाठी स्वाभाविकपणे वैयक्तिक आणि अद्वितीय असते. आपले विचार, भावना आणि अनुभव आपल्या स्वतःच्या दृष्टिकोनातून, श्रद्धा आणि मूल्यांनी आकार घेतात. उदाहरणार्थ, सूर्यास्त पाहण्याचा अनुभव एका व्यक्तीसाठी शांती आणि आनंदाच्या भावना निर्माण करू शकतो, तर दुसऱ्या व्यक्तीला दुःख किंवा नॉस्टॅल्जिया वाटू शकते.
क्षणिकता ही चेतनेची आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे, कारण त्यात काळाची आणि घटनांच्या प्रवासाची आपली धारणा समाविष्ट असते. आपली चेतना आपल्याला भूतकाळातील घटना अनुभवण्यास आणि लक्षात ठेवण्यास, भविष्यातील शक्यतांचा अंदाज घेण्यास आणि वर्तमान क्षणात जगण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एखादे परिचित गाणे ऐकतो तेव्हा उद्भवणारी नॉस्टॅल्जियाची भावना ही आपल्या चेतनेने त्या क्षणाला भूतकाळातील स्मृतीशी जोडल्यामुळे उद्भवते.
चेतना सातत्यद्वारे चिन्हांकित केली जाते, कारण ती आपले चालू अस्तित्व आणि ओळखीची भावना प्रदान करते. आपण विशिष्ट कार्ये किंवा विचारांमध्ये सक्रियपणे गुंतलेले नसलो, तरीही आपली चेतना सक्रिय आणि जागरूक राहते. हे सातत्य आपल्याला कालांतराने स्वार्थ आणि सुसंगततेची भावना राखण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, आपली जाणीव जागृत आणि निद्रिस्त अवस्थेतही असते, ज्यामुळे आपल्याला आपल्या दैनंदिन अनुभवांमध्ये सातत्य राहते.

ब) बोधावस्थेचा इतिहास (History of Consciousness):

मानसशास्त्राच्या इतिहासात, अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी मनाच्या गुंतागुंती समजून घेण्यासाठी बोधावस्था किंवा चेतनेवर अभ्यास केला. या क्षेत्रातील सुरुवातीच्या प्रणेत्यांपैकी एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ विल्यम जेम्स होते. ज्यांनी १८९० मध्ये "द प्रिन्सिपल्स ऑफ सायकॉलॉजी" हे प्रभावी पुस्तक लिहिले. जेम्सने असे मांडले की, चेतना ही स्वतंत्र घटनांची मालिका नसून विचार आणि कल्पनांचा सतत वाहणारा प्रवाह आहे. त्यांच्या कार्याने चेतनेवरील भविष्यातील अभ्यासाचा पाया घातला. बोधावस्थेचा किंवा चेतनेचा अभ्यास करणारे आणखी एक प्रमुख मानसशास्त्रज्ञ सिगमंड फ्रॉइड होते. जे त्यांच्या मनाच्या मनोविश्लेषणात्मक सिद्धांतासाठी ओळखले जातात. फ्रॉइडचा असा विश्वास होता की, चेतना ही हिमनगाची फक्त एक टोक आहे, बहुतेक विचार आणि प्रेरणा अचेतन किंवा अबोध पातळीवर अस्तित्वात असतात. अचेतन मन आणि ते मानवी वर्तनावर कसा प्रभाव पाडते, याबद्दलच्या त्यांच्या सिद्धांतांचा मानसशास्त्राच्या क्षेत्रावर कायमचा प्रभाव राहिला आहे.

२० व्या शतकाच्या मध्यात, कार्ल जंग आणि अब्राहम मॅस्लो सारख्या संशोधकांनी चेतनेची आपली समज वाढवली. स्विस मानसोपचारतज्ज्ञ कार्ल जंग यांनी सामूहिक अबोधावस्था (collective unconscious) हि संकल्पना विकसित केली. ज्यामध्ये सर्व मानवांनी सामायिक केलेले सार्वत्रिक प्रतीके आणि पुरातन नमुने आहेत असे त्यांचे मत होते. दुसरीकडे, मास्लो यांनी आत्म-साक्षात्काराच्या कल्पनेवर आणि गरजांच्या पदानुक्रमावर लक्ष केंद्रित केले, असे सुचवले की, चेतना आपल्या वैयक्तिक वाढीवर आणि ध्येयांवर प्रभाव पाडते.

अलिकडच्या वर्षांत,डॅनियल काह्नेमन आणिअमोस ट्वर्स्की सारख्या संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक मानसशास्त्रज्ञांनी चेतना आणि निर्णय घेण्यावर संशोधन केले आहे. काह्नेमन आणि ट्वर्स्की यांच्या संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह आणि ह्युरिस्टिक्सवरील कार्याने आपल्या मानसिक प्रक्रिया कधीकधी अतार्किक निर्णयांना कसे कारणीभूत ठरू शकतात, यावर प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या निष्कर्षांनी तर्कशुद्धतेच्या पारंपारिक कल्पनांना आव्हान दिले आहे आणि आपल्या वर्तनाला आकार देण्यात अचेतन घटकांची भूमिका अधोरेखित केली आहे.

एकंदरीत, चेतनेचा अभ्यास अनेक वर्षांपासून मानसशास्त्राचा केंद्रबिंदू राहिला आहे, विविध संशोधकांनी मनाच्या आपल्या समजुतीत योगदान दिले आहे. विल्यम जेम्स आणि सिगमंड फ्रायडपासून कार्ल जंग आणि डॅनियल काह्नेमनपर्यंत, प्रत्येक मानसशास्त्रज्ञाने या क्षेत्रात एक अद्वितीय दृष्टीकोन आणला आहे, ज्यामुळे मन कसे कार्य करते, याबद्दलचे आपले ज्ञान समृद्ध झाले आहे. चेतनेची आपली समज जसजशी विकसित होत आहे, तसतसे हे स्पष्ट आहे की, मानसशास्त्रज्ञ मानवी मनाचे रहस्य उलगडण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतील.

२.२.चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदललेल्या अवस्था (Altered States of Consciousness):

चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदललेल्या अवस्था म्हणजे, अशी कोणतीही अवस्था ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीची स्वतःची जाणिव किंवा वास्तवाची धारणा त्याच्या नेहमीच्या सामान्य जागृत जाणिवेपेक्षा लक्षणीयरीत्या वेगळी असते. या बदललेल्या अवस्था ध्यान-धारणा, संमोहन अवस्था, औषधे किंवा दिवास्वप्न पाहण्यासारख्या साध्या क्रियांसारख्या विविध घटकांमुळे प्रभावित होऊ शकतात. मानवी मनाच्या रहस्यमय कार्याची झलक दाखवण्यासाठी ते अनेक दशकांपासून मानसशास्त्रज्ञ आणि न्यूरोसायंटिस्टना आकर्षित करत आहेत. चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदलेल्या अवस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

ध्यान (Meditation): चेतनेच्या बदललेल्या अवस्थेचे एक सामान्य उदाहरण म्हणजे ध्यान-साधना आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती ध्यान करते, तेव्हा ती व्यक्ती स्वतःचे लक्ष त्याच्या अंतर्मनात केंद्रित करीत असते. त्यामुळे तो सखोल विश्रांती (deep relaxation) आणि उच्च जागरूकतेची स्थिती अनुभवू शकते. ध्यानाच्या अवस्थेत बरेच लोक स्वतःपेक्षा एखाद्या मोठ्या गोष्टीशी संबंध असल्याची भावना किंवा त्यांच्या जीवनाबद्दल सखोल अंतर्दृष्टी अनुभवल्याचे सांगतात. थोडक्यात ध्यानाची अवस्था व्यक्तीच्या नेहमीच्या बोधन पातळीत बदल करणारी अवस्था आहे. उदाहरणार्थ, बौद्ध भिक्षू शतकानुशतके ज्ञानाची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी आणि अहंकाराच्या मर्यादा ओलांडण्यासाठी ध्यान करीत आहेत. विपश्यना ध्यान हा एक ध्यानाचा एक प्रकारआहे. जो हजारो वर्षांपूर्वी भारतात उगम पावला. "विपश्यना" या शब्दाचा अर्थ गोष्टी जशा आहेत तशा पाहणे, असा होतो. ध्यानाच्या या स्वरूपात, साधक लोक त्यांच्या श्वासावर लक्ष केंद्रित करतात आणि त्यांच्या विचारांचे आणि संवेदनांचे साक्षीभावाने निरीक्षण करतात. कोणताही प्रतिक्रिया न देता शरीर आणि मनात घडणाऱ्या घडामोडींचे तठस्थभावाने निरीक्षण करीत असतात. असे केल्याने, ते स्वतःच्या मनाचे आणि शरीराचे सखोल आकलन विकसित करतात. विपश्यना ध्यानाचा एक मुख्य फायदा म्हणजे साधकांची वाढलेली सजगता किंवा जागरूकता आहे. आपले विचार आणि भावनांबद्दल अधिक जागरूक राहिल्याने, आपण आपल्या विचारांच्या पद्धती आणि ते आपल्या वर्तनावर कशा परिणाम करतात, हे चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास साधक लोक सक्षम होतात. हे आपल्याला अधिक जाणीवपूर्वक निवड करण्यास आणि कोणत्याही परिस्थितींना अधिक स्पष्टतेने आणि शांततेने प्रतिसाद देण्यास मदत करू शकते. याव्यतिरिक्त, विपश्यना ध्यान ताण आणि चिंता पातळी कमी करते, एकाग्रता आणि लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढविते आणि भावनिक स्थिरता वाढवते. विपश्यना ध्यानाचा आणखी एक फायदा म्हणजे, तिचा शारीरिक आरोग्यावर होणारा संभाव्य परिणाम. संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, नियमित ध्यान केल्याने रक्तदाब कमी होऊ शकतो, रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारू शकते आणि दीर्घकालीन वेदनांची लक्षणे कमी होऊ शकतात. ध्यानाद्वारे मन आणि शरीर शांत होऊन, व्यक्तींना कमी शारीरिक आजारांचा अनुभव येऊ शकतो आणि एकूणच व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाची भावना अधिक चांगली होते. एकंदरीत, विपश्यना ध्यान मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी एक समग्र दृष्टिकोन प्रदान करते, ज्यामुळे व्यक्तींना अधिक आत्म-जागरूकता, लवचिकता आणि आंतरिक शांती विकसित करण्यास मदत होते.
संमोहन (Hypnosis): संमोहन ही सखोल विश्रांती आणि लक्ष केंद्रित करण्याची अवस्था आहे, जी लोकांना त्यांच्या अवचेतन किंवा अबोध मनापर्यंत पोहोचण्यास अनुमती देते. संमोहन दरम्यान, एक थेरपिस्ट शब्द आणि शांत स्वराचा वापर करून एखाद्या व्यक्तीला ट्रान्ससारख्या अवस्थेत घेऊन जातो. या अवस्थेत आल्यावर, व्यक्ती सूचनांसाठी अधिक मोकळी होते आणि नकारात्मक नमुने किंवा वर्तन बदलण्यावर काम करू शकते. उदाहरणार्थ, संमोहनाखाली असलेली व्यक्ती वैद्यकीय प्रक्रियेदरम्यान विसरलेल्या आठवणी आठवू शकते किंवा तिला ऑपरेशन करताना वेदना जाणवू शकत नाहीत. थोडक्यात संमोहन व्यक्तीच्या नेहमीच्या बोध पातळीत बदल करणारी अवस्था आहे. संमोहनाचा वापर स्वतःमध्ये सुधारणा आणि वैयक्तिक प्रगतीसाठी देखील केला जाऊ शकतो. बरेच लोक आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी, लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि एकाग्रता सुधारण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये कामगिरी वाढवण्यासाठी संमोहनाचा वापर करतात. अवचेतन किंवा अबोध मनाच्या शक्तीचा वापर करून, व्यक्ती सकारात्मक बदल करू शकतात आणि त्यांचे ध्येय अधिक सहजपणे साध्य करू शकतात. एकंदरीत, मानसिक कल्याण सुधारण्यासाठी आणि वैयक्तिक विकासाला चालना देण्यासाठी संमोहन हे एक मौल्यवान साधन आहे.
औषध-प्रेरित बदलाची अवस्था (Drug-induced altered states):औषधांमुळे चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था देखील सामान्य आहेत. (१) Lysergic acid diethylamide (LSD) या ड्रग्जचा वापर १९५० ते १०७० पर्यंत व्यक्तीच्या वर्तणुकीतील आणि व्यक्तिमत्त्वातील बदल, तसेच विविध विकारांमधील मानसिक लक्षणे कमी करणे, चिंता, नैराश्य, मानसिक आजार आणि व्यसनांच्या उपचारांमध्ये केला जात असे. तसेच, (२) सायलोसायबिन आणि MDMA सारखे पदार्थ धारणा आणि चेतना बदलण्यासाठी ओळखले जातात. एमडीएमए हे एक बेकायदेशीर औषध आहे, जे उत्तेजक आणि मानसोपचार दोन्ही म्हणून काम करते, ज्यामुळे ऊर्जा निर्माण होते, तसेच वेळ आणि धारणा विकृत होते. ही औषधे भ्रम, उत्साह आणि बदललेल्या वेळेच्या धारणा निर्माण करू शकतात. उदाहरणार्थ, LSD वापरकर्त्यांना तीव्र दृश्य विकृती आणि विश्वाशी एकतेची भावना अनुभवण्यास कारणीभूत ठरू शकते, तर MDMA इतरांबद्दल प्रेम आणि सहानुभूतीची भावना निर्माण करू शकते.
झोप (Sleep): झोप ही चेतनेची आणखी एक बदललेली अवस्था आहे, जी आपण दररोज अनुभवतो. झोपेच्या REM (जलद डोळ्यांची हालचाल) टप्प्यात, आपला मेंदू अत्यंत सक्रिय असतो आणि आपण स्पष्टपणे स्वप्न पाहू शकतो. स्वप्ने आपण अनुभवत असताना अनेकदा खरी वाटतात आणि जागे झाल्यानंतर ते आपल्या भावना आणि विचारांवर प्रभाव टाकू शकतात. उदाहरणार्थ, स्वप्ने आपण जागे झाल्यानंतर बराच काळ भीती आणि चिंतेची भावना निर्माण करू शकतात, तर आनंददायी स्वप्ने आपल्याला आनंदी आणि ताजेतवाने वाटू शकतात.
दिवास्वप्न पाहणे किंवा पुनरावृत्ती होणारी कामे (Daydreaming or repetitive tasks): चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था दिवास्वप्न पाहणे किंवा पुनरावृत्ती होणारी कामे करणे, यासारख्या सामान्य क्रियांमुळे देखील प्रेरित होऊ शकतात. जेव्हा आपण दिवास्वप्न पाहतो, तेव्हा आपले मन मुक्तपणे भटकते आणि आपण त्यात इतके गुंग होऊन जातो कि आपण वेळेचे भान हरवून बसतो किंवा आपल्या विचारांमध्ये गढून जाऊ शकतो. यामुळे ट्रान्ससारखी चेतनेची स्थिती निर्माण होऊ शकते, ज्यात आपल्याला सभोवतालच्या परिसरापासून आपण वेगळे झाल्यासारखे वाटू लागते. त्याचप्रमाणे, गाडी चालवणे किंवा विणकाम करणे यासारख्या पुनरावृत्ती होणाऱ्या क्रियाकलापांमुळे देखील अशीच प्रवाहाची स्थिती निर्माण होऊ शकते, जिथे आपण हातातील कामात पूर्णपणे गढून जातो आणि इतर सर्व गोष्टींची जाणीव गमावून बसतो.

सारांश, एकंदरीत चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था मानवी मनाच्या अंतर्गत कार्याबद्दल आणि आपल्या सामान्य आत्मज्ञानाच्या पलीकडे जाण्याच्या क्षमतेबद्दल मौल्यवान अंतर्दृष्टी प्रदान करतात. ध्यान, संमोहन, औषधे किंवा दैनंदिन क्रियाकलापांद्वारे प्रेरित झालेल्या गोष्टी असो, या बदललेल्या अवस्था चेतनेच्या विशाल आणि रहस्यमय क्षेत्रात डोकावण्यासाठी आपल्याला एक खिडकी खुली करून देतात. या बदललेल्या अवस्थांचा अभ्यास करून आणि समजून घेऊन, आपण मानवी मनाच्या जटिलतेची आणि लवचिकतेची सखोल जाणीव मिळवू शकतो.

२.३. झोपे किंवा निद्रेच्या अवस्था(Stages of Sleep):

झोप ही आपल्या एकूण आरोग्यासाठी आणि व्यक्तिनिष्ठ कल्याणासाठी एक महत्त्वाचा घटक आहे. झोपेच्या दरम्यान आपले शरीर आणि मन आपल्या कार्यासाठी आवश्यक असलेल्या जटिल प्रक्रियांमधून जाते. झोपेचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे रात्रीच्या वेळी आपले मेंदू ज्या वेगवेगळ्या टप्प्यांमधून किंवा अवस्थांमधून जातात. झोपेच्या या टप्प्यांना पाच वेगवेगळ्या टप्प्यांमध्ये विभागता येते, प्रत्येक टप्प्याची स्वतःची विशिष्ट वैशिष्ट्ये आणि कार्ये असतात. झोपेच्या काही अवस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

स्टेज १ (stage1): झोपेच्या पहिल्या टप्प्याला स्टेज १ म्हणून ओळखले जाते. जागृती आणि झोपेमधील हा संक्रमण काळ असतो आणि तो सहसा काही मिनिटांसाठीच टिकतो. स्टेज १ दरम्यान, आपल्या मेंदूच्या लाटा मंदावू लागतात आणि आपल्याला स्नायूंच्या आकुंचनाचा काही काळ अनुभव येऊ शकतो ज्याला हिप्निक जर्क (hypnic jerks) असं म्हणतात. हा टप्पा तुलनेने हलका असतो आणि स्टेज १ मधून जागे होणे सोपे असते.
स्टेज २(Stage 2): स्टेज २ हा झोपेचा पुढचा टप्पा आहे आणि तो EEG वर स्लीप स्पिंडल्स आणि K-कॉम्प्लेक्सद्वारे दर्शविला जातो. स्लीप स्पिंडल्स हे मेंदूच्या क्रियाकलापांचे संक्षिप्त स्फोट आहेत, जे संवेदी प्रक्रियेला अडथळा आणण्यास मदत करतात, तर के-कॉम्प्लेक्स हे मोठ्या लाटा आहेत, ज्या आपल्याला झोपेत ठेवण्यास मदत करतात आणि बाह्य उत्तेजनांच्या प्रतिसादात जागे होण्यापासून संरक्षण करतात. स्टेज 2 झोपच्या स्टेज 1 पेक्षा जास्त खोल असते, परंतु तरीही आपण या टप्प्यातून सहजपणे जागे होऊ शकतो.
स्टेज ३ (Stage ३): झोपेच्या तिसऱ्या आणि चौथ्या टप्प्यांना एकत्रितपणे स्लो-वेव्ह स्लीप किंवा डीप स्लीप म्हणून ओळखले जाते. हे टप्पे ईईजीवर स्लो डेल्टा वेव्हजच्या देखाव्याद्वारे दर्शविले जातात, जे झोपेची खोल पातळी दर्शवितात. या काळात, आपले शरीर स्नायूंची दुरुस्ती आणि ग्रोथ हार्मोन रिलीज करण्यासारख्या महत्त्वाच्या पुनर्संचयित प्रक्रियांमधून जाते. एखाद्याला गाढ झोपेतून जागे करणे अधिक कठीण असते आणि जर ते जागे झाले तर ते दिशाहीन आणि थकलेले वाटू शकतात.
REM स्टेज (REM Stage): झोपेचा शेवटचा टप्पा म्हणजे जलद डोळ्यांची हालचाल (Rapid Eye Movement) झोप. हा टप्पा डोळ्यांच्या जलद हालचाली, मेंदूची वाढलेली क्रिया आणि स्पष्ट स्वप्ने पाहणे याद्वारे दर्शविला जातो. स्मृती एकत्रीकरण आणि भावनिक प्रक्रियेसाठी आरईएम झोप महत्त्वाची मानली जाते. आरईएम झोपेदरम्यान, आपले शरीर मूलतः अर्धांगवायू होते जेणेकरून आपल्याला आपली स्वप्ने प्रत्यक्षात येऊ नयेत. जर आपण REM झोपेच्या वेळी जागे झालो तर आपल्याला आपली स्वप्ने आठवण्याची शक्यता जास्त असते.

सारांश, रात्रीच्या पहिल्या झोपेच्या टप्प्यांमध्ये सुमारे ९० मिनिटांच्या अंतराने झोप येते. रात्रीच्या पहिल्या प्रहरात आपण झोपेच्या हलक्या टप्प्यात जास्त वेळ घालवतो, रात्र जसजशी वाढत जाते तसतसे REM झोपेचे प्रमाण वाढत जाते. उदाहरणार्थ, कल्पना करा की तुम्ही रात्री १०:०० वाजता झोपायला जाता. तुम्ही झोपायला जाता तेव्हा तुम्ही पहिल्या टप्प्यात प्रवेश करता, हिप्निक झटके आणि स्नायूंच्या आकुंचनाचा अनुभव घेता. काही मिनिटांनंतर, तुम्ही दुसऱ्या टप्प्यात संक्रमण करता, EEG वर स्लीप स्पिंडल्स आणि K-कॉम्प्लेक्सेस दिसतात. त्यानंतर तुम्ही तिसऱ्या आणि चौथ्या टप्प्यात प्रगती करता, तुमचे शरीर दुरुस्ती आणि वाढ करत असताना खोल, पुनर्संचयित झोप अनुभवता. शेवटी, तुम्ही REM झोपेत प्रवेश करता, डोळ्यांच्या जलद हालचाली आणि ज्वलंत स्वप्नांसह. हे चक्र रात्रभर पुनरावृत्ती होते, प्रत्येक टप्प्यात एकूण आरोग्य आणि कल्याण वाढवण्यासाठी एक अद्वितीय कार्य केले जाते. झोपेच्या वेगवेगळे टप्पे समजून घेतल्यास, आपण या आवश्यक जैविक प्रक्रियेची जटिलता आणि महत्त्व चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतो.

अ) झोपेची कमतरता (Sleep deprivation):

आजच्या धावपळीच्या जगात झोपेची कमतरता ही एक मोठी सामान्य समस्या आहे, जी आज अनेक लोकांना भेडसावते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला दिवसभर योग्यरित्या काम करण्यासाठी पुरेशी झोप लागत नाही, तेव्हा असे होते. एखाद्या व्यक्तीला पुरेशी झोप न मिळण्याची अनेक कारणे असू शकतात, जसे की परीक्षेसाठी उशिरापर्यंत अभ्यास करणे, नोकरीवर उशिरापर्यंत काम करणे किंवा झोपेला प्राधान्य न देणे. कारण काहीही असो, झोपेच्या कमतरतेमुळे व्यक्तीच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.

थकवा आणि अशक्त (tired and groggy): झोपेच्या कमतरतेचा सर्वात स्पष्ट परिणाम म्हणजे, दिवसा थकवा आणि अशक्त जाणवणे. जेव्हा तुम्हाला पुरेशी विश्रांती मिळत नाही, तेव्हा तुमच्या शरीराला स्वतःला दुरुस्त करण्यासाठी आणि पुन्हा जिवंत करण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही. यामुळे उर्जेची पातळी कमी होऊ शकते, लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण येऊ शकते आणि एकूणच आळसाची भावना येऊ शकते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी एखादा प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी रात्रभर जागतो, तर त्याला दुसऱ्या दिवशी वर्गात लक्ष केंद्रित करण्यास त्रास होऊ शकतो आणि व्याख्यानांच्या वेळी जागृत राहण्यासही त्रास होऊ शकतो.
मूड आणि भावनिक आरोग्य (mood and emotional well-being): झोपेची कमतरता एखाद्या व्यक्तीच्या मूड आणि भावनिक आरोग्यावर देखील परिणाम करू शकते. झोपेचा अभाव वाढता चिडचिडेपणा, मूड स्विंग आणि चिंता, नैराश्याच्या भावनांशी जोडला गेला आहे. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला दररोज रात्री फक्त काही तास झोप मिळत असेल, तर तो कोणत्याही स्पष्ट कारणाशिवाय मित्रांवर किंवा कुटुंबातील सदस्यांवर टीका करू शकतो किंवा किरकोळ कारणांमुळे ताणतणाव आणि चिडचिड करू शकतो.
शारीरिक आरोग्य (physical health): झोपेचा अभाव एखाद्याच्या शारीरिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करू शकतो. झोपेचा दीर्घकालीन अभाव लठ्ठपणा, हृदयरोग, मधुमेह आणि कमकुवत रोगप्रतिकारक शक्ती यासारख्या विविध आरोग्य समस्यांशी जोडला गेला आहे. उदाहरणार्थ, जो व्यक्ती दररोज रात्री सतत 6 तासांपेक्षा कमी झोप घेतो, त्याला विश्रांतीच्या अभावामुळे होणाऱ्या हार्मोनल असंतुलनामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी समस्या किंवा वजन वाढण्याचा धोका जास्त असू शकतो.
कामगिरी आणि उत्पादकता (performance and productivity): झोपेचा अभाव केवळ एखाद्याच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावरच परिणाम करत नाही, तर त्याचा परिणाम एखाद्या व्यक्तीच्या कामगिरी आणि उत्पादकतेवरही देखील होऊ शकतो. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, ज्या व्यक्तींना पुरेशी झोप मिळत नाही, त्यांच्या प्रतिक्रिया वेळ कमी असतो, संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक कार्य करण्याची क्षमता कमी होते आणि निर्णय घेण्याचे कौशल्य बिघडते. उदाहरणार्थ, झोपेचा अभाव असलेल्या व्यक्तीला कामावर चांगले काम करण्यास त्रास होऊ शकतो, तपशीलांकडे लक्ष देणे आवश्यक असलेल्या कामांमध्ये चुका होऊ शकतात किंवा जटिल समस्या सोडवण्यास अडचण येऊ शकते.
अपघाताचा धोका (risk of a serious accident): गाडी चालवताना झोपेच्या कमतरतेचे धोकादायक परिणाम देखील होऊ शकतात. रस्त्यांवर झोपेत गाडी चालवणे, ही एक मोठी चिंता आहे, कारण त्यामुळे एखाद्या व्यक्तीची जलद प्रतिक्रिया देण्याची आणि क्षणार्धात निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होऊ शकते. उदाहरणार्थ, पुरेशी झोप न मिळाल्याने गाडी चालवणाऱ्या व्यक्तीला रिफ्लेक्सेस कमी होऊ शकतात, त्यांच्या सभोवतालची जाणीव कमी होऊ शकते आणि गाडी चालवताना झोपही येऊ शकते, ज्यामुळे स्वतःला आणि इतरांना गंभीर अपघाताचा धोका निर्माण होऊ शकतो.

शेवटी,सारांश रूपाने सांगायचे झाल्यास, झोपेचा अभाव ही एक गंभीर समस्या आहे. जी एखाद्या व्यक्तीच्या शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम करू शकते. एकूण आरोग्य आणि निरोगीपणा राखण्यासाठी विश्रांतीला प्राधान्य देणे आणि झोपेला प्राधान्य देणे महत्वाचे आहे. दररोज रात्री पुरेशी झोप घेतल्याने, व्यक्ती त्यांची ऊर्जा पातळी, मनःस्थिती आणि संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक कार्य सुधारू शकतात, ज्यामुळे जीवनाच्या सर्व पैलूंमध्ये चांगली कामगिरी होते. लक्षात ठेवा, झोप ही चैन नाही-ती निरोगी आणि आनंदी जीवनासाठी आवश्यक आहे.

ब) झोपेचे विकार किंवा निद्रा विकृती(Sleep Disorders):

झोपेचे विकार म्हणजे अशी परिस्थिती जी एखाद्या व्यक्तीच्या नेहमीच्या झोपेच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय आणते. यामुळे व्यक्तीला दररोज रात्री मिळणाऱ्या झोपेच्या गुणवत्तेवर आणि तिच्या प्रमाणावर परिणाम होऊ शकतो. झोपेचे अनेक प्रकारचे विकार असतात, प्रत्येकाची स्वतःची लक्षणे आणि कारणे भिन्न असतात. काही सामान्य झोपेच्या विकारांमध्ये निद्रानाश, स्लीप एपनिया, नार्कोलेप्सी आणि रेस्टलेस लेग सिंड्रोम यांचा समावेश आहे:

निद्रानाश (Insomnia): सर्वात प्रसिद्ध झोपेच्या विकारांपैकी एक म्हणजे निद्रानाश. एखाद्या व्यक्तीला पूर्ण रात्रीची विश्रांती मिळण्याची संधी असतानाही झोप न लागणे किंवा झोपून राहण्यात अडचणी येणे हे निद्रानाशाचे वैशिष्ट्य आहे. यामुळे थकवा, चिडचिड आणि दिवसा लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण येऊ शकते. तणाव, चिंता आणि झोपेच्या चुकीच्या सवयींसह विविध कारणांमुळे निद्रानाश होऊ शकतो.
स्लीप एपनिया (Sleep apnea): झोपेचा आणखी एक सामान्य विकार म्हणजे स्लीप एपनिया. स्लीप एपनिया ही अशी स्थिती आहे ज्यामध्ये झोपेच्या दरम्यान व्यक्तीचा श्वासोच्छवास व्यत्यय येतो, ज्यामुळे रात्रभर वारंवार जाग येते. यामुळे दिवसा जास्त झोप येणे, डोकेदुखी आणि चिडचिड होऊ शकते. स्लीप एपनिया बहुतेकदा लठ्ठपणा, वृद्धत्व किंवा श्वसनमार्गातील संरचनात्मक विकृतींमुळे होतो.
नार्कोलेप्सी (Narcolepsy): हा झोपेचा विकार आहे, ज्यामध्ये दिवसा जास्त झोप येणे आणि अचानक झोपेचे झटके येतात. नार्कोलेप्सी असलेले लोक दिवसभर अचानक झोपू शकतात, अगदी गाडी चालवताना किंवा काम करतानाही. हे धोकादायक असू शकते आणि एखाद्या व्यक्तीच्या सामान्यपणे कार्य करण्याच्या क्षमतेत व्यत्यय आणू शकते. नार्कोलेप्सी हा हायपोक्रेटिन नावाच्या मेंदूतील रसायनाच्या कमतरतेमुळे होतो असे मानले जाते.
रेस्टलेस लेग सिंड्रोम (Restless leg syndrome): रेस्टलेस लेग सिंड्रोम हा आणखी एक सामान्य झोपेचा विकार आहे, विशेषतः विश्रांतीच्या काळात किंवा निष्क्रियतेदरम्यान ज्यात पाय हलवण्याची तीव्र इच्छा असते. यामुळे एखाद्या व्यक्तीला झोप येणे कठीण होऊ शकते आणि त्यामुळे रात्रभर झोपेचा त्रास होऊ शकतो. रेस्टलेस लेग सिंड्रोम बहुतेकदा लोहाची कमतरता किंवा मूत्रपिंडाच्या आजारासारख्या परिस्थितीशी जोडलेला असतो.

झोपेच्या विकारांवर उपचार घेणे महत्वाचे आहे, कारण त्यांचा एखाद्या व्यक्तीच्या एकूण आरोग्यावर आणि कल्याणावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो. झोपेच्या विकारांवर उपचार घेण्याच्या पर्यायांमध्ये जीवनशैलीतील बदल, वर्तणुकीय थेरपी, औषधे किंवा काही प्रकरणांमध्ये शस्त्रक्रिया यांचा समावेश असू शकतो. झोपेच्या विकाराची मूळ कारणे दूर करून, व्यक्ती त्यांच्या झोपेची गुणवत्ता आणि एकूण जीवनाची गुणवत्ता सुधारू शकतात. जर तुम्हाला झोपेचा विकार असल्याचा संशय असेल तर आरोग्यसेवा प्रदात्याचा सल्ला घेणे महत्वाचे आहे, जेणेकरून तुम्हाला योग्य निदान आणि उपचार मिळू शकतील. योग्य काळजी आणि व्यवस्थापनाने, व्यक्ती झोपेच्या विकारांवर मात करू शकतात आणि रात्रीची चांगली झोप घेऊ शकतात.

२.४. ध्यान आणि संमोहनाचे स्वरूप (Nature of Meditation & Hypnosis):

भावनिक स्थिरता आणि मनाची शुद्धी प्राप्त करण्यासाठी मनाला एखाद्या विशिष्ट वस्तू, विचार किंवा क्रियेवर लक्ष केंद्रित करण्यास भाग पाडण्याच्या क्रियेला ध्यान म्हणतात. जगभरातील विविध संस्कृतींमध्ये हजारो वर्षांपासून ध्यान केले जाते. त्याचा संबंध सामान्यतः सजग राहण्याशी आहे. ध्यान प्रक्रियेमध्ये सामान्यतः शांत आणि आरामदायी जागा शोधणे, आरामशीर स्थितीत बसणे किंवा झोपणे आणि मनाला शांत करण्यासाठी श्वास किंवा मंत्रावर लक्ष केंद्रित करणे समाविष्ट आहे. ध्यानाचे अनेक प्रकार आहेत, प्रत्येकाचे स्वतःचे वेगळे लक्ष आणि उद्देश आहे.

अ) ध्यानाचे वैशिष्ट्ये (Characteristics of Meditation):

एक वैशिष्ट्य म्हणजे माइंडफुलनेस, जी वर्तमान क्षणात पूर्णपणे उपस्थित राहण्याची आणि निर्णय न घेता एखाद्याच्या विचारांची, भावनांची आणि संवेदनांची जाणीव निरीक्षण करण्याची क्रिया आहे. माइंडफुलनेस हे ध्यानाचे एक मध्यवर्ती पैलू आहे कारण ते व्यक्तींना आत्म-जागरूकता आणि भावनिक नियमन विकसित करण्यास मदत करते.
ध्यानाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे एकाग्रता, ज्यामध्ये मन शांत करण्यासाठी आणि विचलितता कमी करण्यासाठी श्वास किंवा मंत्रासारख्या जागरूकतेच्या एकाच बिंदूवर लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता समाविष्ट आहे. ध्यानात एकाग्रता आवश्यक आहे कारण ती व्यक्तींना मानसिक शिस्तीची भावना आणि त्यांच्या विचारांवर आणि भावनांवर नियंत्रण विकसित करण्यास अनुमती देते. एकाग्रतेचा सराव करून, व्यक्ती गोंधळ आणि तणावाच्या दरम्यान लक्ष केंद्रित करण्याची त्यांची क्षमता सुधारू शकतो.
विश्रांती हा ध्यानाचा एक महत्त्वाचा घटक आहे, कारण तो व्यक्तींना ताण, चिंता आणि तणाव कमी करण्यास मदत करतो आणि एकूणच कल्याण, आंतरिक शांतीची भावना वाढवतो. विश्रांतीद्वारे, व्यक्ती नकारात्मक विचार आणि भावना सोडून देऊ शकतात आणि खोल विश्रांती आणि पुनरुज्जीवनाच्या स्थितीत प्रवेश करू शकतात.
ध्यानाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे आत्मनिरीक्षण, ज्यामध्ये आत्मचिंतन आणि आत्म-शोधाची प्रक्रिया समाविष्ट असते. ध्यानाद्वारे, व्यक्ती त्यांच्या अंतर्गत विचार, श्रद्धा आणि वर्तनांबद्दल अंतर्दृष्टी मिळवू शकतात आणि स्वतःबद्दल आणि जगात त्यांचे स्थान अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतात. आत्मनिरीक्षण व्यक्तींना त्यांचे आंतरिक जग एक्सप्लोर करण्यास आणि त्यांच्या खऱ्या इच्छा, मूल्ये आणि ध्येये उघड करण्यास अनुमती देते, ज्यामुळे वैयक्तिक विकास आणि परिवर्तन होते.

एकंदरीत, ध्यानाची वैशिष्ट्ये, ज्यात सजगता, एकाग्रता, विश्रांती आणि आत्मनिरीक्षण यांचा समावेश आहे, मानसिक स्पष्टता, भावनिक कल्याण आणि आध्यात्मिक वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी एकत्र काम करतात.

ब) ध्यानाचे प्रकार (Types of Meditation):

सजगता ध्यान (mindfulness meditation): ध्यानाचा एक सामान्य प्रकार म्हणजे सजगता ध्यान, ज्यामध्ये कोणताही निर्णय न घेता वर्तमान क्षणाकडे लक्ष देणे समाविष्ट आहे. यामध्ये कोणतीही प्रतिक्रिया न करता शरीर आणि मनात घडणाऱ्या घडामोडींचे साक्षीभावाने निरीक्षण केले जाते. यालाच विपश्यना साधना असे देखील म्हणतात. या प्रकारचे ध्यान बहुतेकदा ताण कमी करण्यासाठी, लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि आत्म-जागरूकता वाढवण्यासाठी वापरले जाते.
मैत्री ध्यान (Metta Meditation): यामध्ये स्वतःबद्दल आणि इतरांबद्दल करुणा आणि सहानुभूतीची भावना जोपासणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत नातेसंबंध सुधारण्यास, राग आणि संतापाच्या भावना कमी करण्यास आणि सकारात्मक भावनांना प्रोत्साहन देण्यास मदत करू शकते. यामध्ये सर्वांचे मंगल हो! सर्वांना सुख, शांती लाभो, सर्व प्राणी सुखी हो! अशा प्रकारच्या भावना मनात जागविल्या जातात.
ट्रान्सेंडेंटल ध्यान (Transcendental meditation): हा ध्यानाचा आणखी एक लोकप्रिय प्रकार आहे, ज्यामध्ये खोल विश्रांती आणि उच्च जागरूकतेची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी, विशिष्ट मंत्राची पुनरावृत्ती करणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत अनेकदा चिंता कमी करण्यासाठी, झोप सुधारण्यासाठी आणि एकूणच कल्याण वाढविण्यासाठी वापरली जाते.
मार्गदर्शित ध्यान (Guided meditation): हा एक ध्यानाचा प्रकार आहे, ज्यामध्ये रेकॉर्ड केलेल्या ध्यान स्क्रिप्ट ऐकणे किंवा मनाला विश्रांती आणि लक्ष केंद्रित करण्याच्या स्थितीत नेण्यासाठी शिक्षकांच्या सूचनांचे पालन करणे समाविष्ट आहे.
बॉडी स्कॅन ध्यान (Body scan meditation): ज्यामध्ये ताण कमी करण्यासाठी आणि शारीरिक संवेदनांची जाणीव वाढवण्यासाठी शरीराच्या प्रत्येक भागाला हळूहळू आराम देणे, समाविष्ट आहे. स्नायूंचा ताण कमी करण्यासाठी, मुद्रा सुधारण्यासाठी आणि शारीरिक उपचारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ही पद्धत उपयुक्त ठरू शकते.
व्हिज्युअलायझेशन ध्यान (Visualization meditation): ज्यामध्ये विश्रांती आणि शांततेच्या भावना जागृत करण्यासाठी शांत आणि शांत दृश्य किंवा परिस्थितीची कल्पना करणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत चिंता कमी करण्यासाठी, सर्जनशीलता सुधारण्यासाठी आणि लक्ष केंद्रित करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.
चालणे ध्यान (Walking meditation): ज्यामध्ये शरीराच्या आणि वातावरणाच्या संवेदनांकडे लक्ष देऊन हळूहळू आणि जाणीवपूर्वक चालणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत दैनंदिन जीवनात संतुलन, समन्वय आणि सजगता सुधारण्यास मदत करू शकते.

शेवटी, ध्यान हे मानसिक, भावनिक आणि शारीरिक कल्याणासाठी एक शक्तिशाली साधन आहे. वेगवेगळ्या प्रकारच्या ध्यानाचा सराव करून, व्यक्ती सजगता विकसित करू शकतात, ताण कमी करू शकतात, एकाग्रता सुधारू शकतात आणि जीवनाची एकूण गुणवत्ता वाढवू शकतात. तुम्हाला माइंडफुलनेस ध्यान, प्रेमळ-दयाळू ध्यान, ट्रान्सेंडेंटल ध्यान, मार्गदर्शित ध्यान, बॉडी स्कॅन ध्यान, व्हिज्युअलायझेशन ध्यान, चालण्याचे ध्यान आवडत असले तरी, अनेक प्रकारचे ध्यान आहे, जे सर्वांना फायदेशीर ठरू शकते. सातत्यपूर्ण सराव आणि समर्पणाने, ध्यान तुम्हाला अनेकदा गोंधळलेल्या आणि वेगवान जगात आंतरिक शांती, स्पष्टता आणि संतुलन शोधण्यास मदत करू शकते.

क) संमोहनाचा अर्थ आणि स्वरूप (Hypnosis Meaning and Nature) :

संमोहन तंत्रात व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणले जाते, ज्यामध्ये संमोहन तज्ञ अधिक सुचतो देत असतो. संमोहनाचा मुख्य उद्देश एखाद्या व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणणे आहे. ज्यामध्ये तो त्याचे विचार आणि वर्तन बदलू शकतो. संमोहन प्रक्रियेमध्ये व्यक्ती सामान्यतः प्रशिक्षित संमोहन तज्ञासोबत काम करते, जो व्यक्तीला विशिष्ट स्थितीत आणण्यासाठी सूचना किंवा बळजबरी यासारख्या विविध तंत्रांचा वापर करतो.संमोहनाचे अनेक फायदे आहेत, ज्यात तणाव आणि चिंता कमी करणे, वर्तन बदलणे आणि वेदना कमी करणे हे समाविष्ट आहे. सारा नावाची 35 वर्षीय महिला तिच्या डॉक्टरांकडे गेली कारण तिला तिची धूम्रपानाची सवय सोडायची होती. सारा अनेक वर्षांपासून धूम्रपान करत होती आणि तिला तिच्या आरोग्याची काळजी होती. डॉक्टरांनी सारा संमोहनाची शिफारस केली, ही एक नैसर्गिक आणि सुरक्षित पद्धत आहे जी एखाद्या व्यक्तीला त्यांचे वर्तन आणि विचार बदलण्यास मदत करू शकते. संमोहन दरम्यान, साराला आरामशीर आणि शांत स्थितीत आणले गेले. संमोहन तज्ञाने साराला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार आणि धूम्रपान सोडण्याबद्दल सकारात्मक विचार अशा विविध सूचना दिल्या. संमोहनानंतर, साराने सांगितले की तिला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार येत आहेत आणि ती धूम्रपान सोडण्यास प्रवृत्त झाली आहे. काही आठवड्यांनंतर, साराने सांगितले की, ती धूम्रपान सोडण्यात यशस्वी झाली आहे आणि तिच्या तब्येतीत सुधारणा होत आहे. या केसमध्ये, संमोहनाने साराला तिची वागणूक आणि विचार बदलण्यास मदत केली आणि ती आपले ध्येय साध्य करण्यात यशस्वी झाली.

संमोहन प्रक्रिया (Steps in hypnotic induction): संमोहन ही एक मानसिक अवस्था आहे जिथे व्यक्ती आरामशीर आणि अत्यंत लक्ष केंद्रित करीत असते, ज्यामुळे तो सूचनांचे पालन करण्यासाठी अधिक मोकळा होतो. संमोहनाची प्रक्रिया अनेक टप्प्यांमध्ये विभागली जाऊ शकते. पहिली पायरी म्हणजे प्रेरण, जिथे हिप्नोटिस्ट शांत शब्द आणि दृश्यांचा वापर करून व्यक्तीला विश्रांतीच्या स्थितीत घेऊन जातो. यामुळे व्यक्तीचे मन मोकळे होण्यास आणि सूचनांसाठी अधिक ग्रहणशील होण्यास मदत होते. एकदा व्यक्ती हिप्नोटिक अवस्थेत आली की, हिप्नोटिस्ट त्या व्यक्तीला सूचना देऊ शकतो. या सूचनांचा वापर व्यक्तीला भीतीवर मात करणे किंवा वर्तन बदलणे यासारखी काही विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. संमोहन अवस्थेत असताना व्यक्ती या सूचना स्वीकारण्याची शक्यता जास्त असते, कारण त्यांची गंभीर विचारसरणी तात्पुरती बायपास केली जाते. संमोहन सत्रादरम्यान, व्यक्तीला त्यांच्या समजुतीत बदल जाणवू शकतात, जसे की बदललेल्या संवेदना किंवा वाढलेली स्मरणशक्ती. याला संमोहित घटना म्हणून ओळखले जाते आणि ते व्यक्तीनुसार बदलू शकते. काही लोकांना एकाग्रतेची भावना वाढू शकते, तर काहींना ते स्वप्नासारख्या स्थितीत असल्यासारखे वाटू शकते. संमोहन सत्र संपताच, संमोहन तज्ञ व्यक्तीला पुन्हा सामान्य जागृत स्थितीत घेऊन येतो. याला डिइंडक्शन टप्पा म्हणून ओळखले जाते, जिथे व्यक्ती हळूहळू संमोहन अवस्थेतून बाहेर काढली जाते. सत्रानंतर व्यक्तीला आराम आणि ताजेतवाने वाटू शकते आणि काहींना मानसिक स्पष्टतेची भावना देखील येऊ शकते.

एकंदरीत, संमोहन ही एक आकर्षक प्रक्रिया आहे, जी लोकांना त्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यास मदत करू शकते. जरी ती प्रत्येकासाठी कार्य करत नसली तरी, अनेक लोकांना आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि वैयक्तिक वाढ साध्य करण्यासाठी संमोहन हे एक प्रभावी साधन वाटते. संमोहन प्रक्रिया समजून घेऊन आणि प्रशिक्षित व्यावसायिकांसोबत काम करून, व्यक्ती सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी त्यांच्या स्वतःच्या मनाची शक्ती वापरू शकतो.

ध्यान आणि संमोहनातील फरक (deference & similarity between meditation and hypnosis) :

ध्यान आणि संमोहन या दोन्ही पद्धती आहेत, ज्यामध्ये मनावर लक्ष केंद्रित करणे आणि खोल विश्रांतीची स्थिती प्राप्त करणे, समाविष्ट आहे. जरी त्यांना बर्‍याचदा वेगवेगळ्या पद्धती म्हणून पाहिले जाते, तरी प्रत्यक्षात दोघांमध्ये अनेक समानता आहेत. ध्यान आणि संमोहन यांच्यातील एक प्रमुख साम्य म्हणजे, दोन्ही पद्धतींसाठी आवश्यक असलेली लक्ष केंद्रित करण्याची आणि जागरूकतेची स्थिती हे आहे. ध्यानादरम्यान, व्यक्ती त्यांचे मन विचलित करणारे विचार काढून टाकण्याचे आणि वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवतो. त्याचप्रमाणे, संमोहना दरम्यान, व्यक्तींना विशिष्ट सूचना किंवा प्रतिमेवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी संमोहन तज्ञाद्वारे मार्गदर्शन केले जाते. दोन्ही पद्धतींमध्ये, लक्ष केंद्रित करण्याची आणि बाह्य विचलनांना दूर करण्याची क्षमता आवश्यक आहे.
ध्यान आणि संमोहन यांच्यातील आणखी एक समानता म्हणजे, विश्रांतीची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी त्यांचा वापर कसा करता येतो. बरेच लोक ताण आणि चिंता कमी करण्यासाठी ध्यानाकडे वळतात, कारण ते मन आणि शरीर शांत करण्यास मदत करू शकते. त्याचप्रमाणे, संमोहन बहुतेकदा व्यक्तींना आराम करण्यास आणि विविध मानसिक आरोग्य स्थितींची लक्षणे कमी करण्यास मदत करण्यासाठी उपचारात्मक साधन म्हणून वापरले जाते, जसे की फोबिया किंवा निद्रानाश.
याशिवाय, ध्यान आणि संमोहन दोन्हीमध्ये बदललेल्या चेतनेची स्थिती समाविष्ट असते. ध्यानधारणेमध्ये, व्यक्तींना त्यांच्या विचारांपासून आणि भावनांपासून अलिप्ततेची भावना जाणवते, ज्यामुळे जागरूकता वाढते. त्याचप्रमाणे, संमोहन दरम्यान, व्यक्तींना ट्रान्ससारखी स्थिती अनुभवता येते जिथे ते अत्यंत सूचनांचे पालन करू शकतात आणि नवीन कल्पना किंवा दृष्टिकोनांसाठी खुले असतात. चेतनेची ही बदललेली अवस्था व्यक्तींना त्यांचे अंतर्गत विचार आणि भावना अधिक खोलवर आणि अधिक अर्थपूर्ण पद्धतीने शोधण्यास अनुमती देते.
तथापि, या समानता असूनही, ध्यान आणि संमोहन यांच्यात देखील काही महत्त्वाचे फरक आहेत. एक प्रमुख फरक म्हणजे व्यक्तींचे स्वतःचे विचार आणि वर्तन यावर नियंत्रणाचे स्तर. ध्यानधारणेमध्ये, व्यक्तींना स्वतःची जाणिव ठेवण्यास आणि त्यांच्या स्वतःच्या मानसिक प्रक्रियांवर नियंत्रण ठेवण्यास प्रोत्साहित केले जाते, तर संमोहनात, व्यक्ती त्या नियंत्रणाचा काही भाग संमोहन तज्ञाकडे सोपवू शकतो, जो त्यांचे विचार आणि कृतींचे मार्गदर्शन करतो.
शेवटी, ध्यान आणि संमोहन एकाग्रता, विश्रांती आणि बदललेल्या चेतनेच्या बाबतीत अनेक समानता सामायिक करतात, परंतु नियंत्रण आणि हेतूच्या बाबतीत देखील त्यांच्यात महत्त्वाचे फरक आहेत. मानसिक आरोग्य आणि कल्याण वाढवण्यासाठी दोन्ही पद्धती फायदेशीर ठरू शकतात, परंतु एखाद्याच्या गरजा आणि उद्दिष्टांना अनुकूल असलेली पद्धत निवडण्यासाठी या दोन्हींमधील फरक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

२.५. तथ्य,मिथक आणि संमोहनाचे उपयोग (Facts, Myths and Applications of Hypnosis):

संमोहन हा एक आकर्षक विषय आहे, ज्याने शतकानुशतके लोकांना मोहित केले आहे. संमोहनाशी संबंधित अनेक तथ्ये, मिथके आणि उपयोग आहेत, जे ते प्रत्यक्षात काय आहे, आणि ते कसे वापरले जाऊ शकते, याचे स्पष्ट चित्र मिळविण्यासाठी समजून घेणे महत्वाचे आहे:

संमोहनाबद्दल एक तथ्य म्हणजे ही एक नैसर्गिक मनाची अवस्था आहे, जी लोक दररोज अनुभवत असतात. जेव्हा आपण एखाद्या पुस्तकात किंवा चित्रपटात खोलवर रमलेले असतो तेव्हा आपण संमोहन अवस्थेत असतो. आणखी एक तथ्य म्हणजे संमोहन म्हणजे मनावर नियंत्रण नाही. संमोहन अंतर्गत एखाद्या व्यक्तीला त्यांच्या इच्छेविरुद्ध काहीही करायला लावता येत नाही.
संमोहनभोवती अनेक मिथके आहेत, जसे की केवळ कमकुवत मनाच्या लोकांनाच संमोहित केले जाऊ शकते असे मिथक आहे. प्रत्यक्षात, मोकळे मन आणि संमोहित होण्याची तयारी असलेला कोणीही संमोहनाचे परिणाम अनुभवू शकतो. आणखी एक मिथक म्हणजे लोक संमोहन अवस्थेत अडकू शकतात आणि कधीही जागे होत नाहीत, परंतु हे खरे नाही. आवश्यक असल्यास लोकांना संमोहन अवस्थेतून सहजपणे बाहेर काढता येते.
संमोहनाचे उपयोग खूप विस्तृत आणि वैविध्यपूर्ण आहेत. संमोहनाचा एक सामान्य वापर थेरपीमध्ये आहे, जिथे ते लोकांना फोबिया, चिंता आणि इतर मानसिक आरोग्य समस्यांवर मात करण्यास मदत करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते. वेदना व्यवस्थापनासाठी देखील संमोहनाचा वापर केला जाऊ शकतो, काही लोक फक्त संमोहनाचा वापर भूल म्हणून करून शस्त्रक्रिया देखील करतात.
संमोहनाचा आणखी एक मनोरंजक वापर क्रीडा कामगिरीमध्ये आहे. खेळाडू त्यांच्या यशाची कल्पना करण्यासाठी आणि त्यांचे लक्ष केंद्रित करणे आणि आत्मविश्वास सुधारण्यासाठी संमोहनाचा वापर करू शकतात. साक्षीदारांना गुन्ह्याचे तपशील अधिक अचूकपणे आठवण्यास मदत करण्यासाठी कायद्याच्या अंमलबजावणीमध्ये देखील संमोहनाचा वापर केला गेला आहे.

सारांश, शेवटी संमोहन हे एक शक्तिशाली साधन आहे, ज्याचा योग्यरित्या वापर केल्यास अनेक फायदे होतात. तथ्ये समजून घेणे, मिथक दूर करणे आणि संमोहनाच्या विविध अनुप्रयोगांचा शोध घेणे आपल्याला त्याच्या क्षमतेचे मूल्यांकन करण्यास आणि वेगवेगळ्या प्रकारे आपले जीवन सुधारण्यासाठी त्याचा वापर करण्यास मदत करू शकते. ते थेरपीसाठी असो, क्रीडा कामगिरीसाठी असो किंवा वैयक्तिक विकासासाठी असो, संमोहन हे आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी आणि आपले कल्याण सुधारण्यासाठी आपल्या टूलकिटमध्ये एक मौल्यवान भर असू शकते.

प्रकरण ३ रे

अध्ययन, स्मरण आणि विस्मरण

(Learning, Memory &Forgetting)

प्रस्तावना: शिकणे, स्मृती आणि विसरणे हे मानवी ज्ञानाचे महत्त्वाचे पैलू आहेत. जे आपल्या दैनंदिन अनुभवांना आकार देतात. शिकणे म्हणजे अनुभव, अभ्यास किंवा अध्यापनाद्वारे नवीन ज्ञान किंवा कौशल्ये आत्मसात करण्याची प्रक्रिया आहे. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण बालक असतो, तेव्हा आपण सराव करून आणि चुका करून सायकल चालवायला शिकतो. शिकण्याचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे मूळ भाषिकांचे ऐकून आणि त्यांच्या शब्दांची आणि वाक्यांची आपण नक्कल करून नवीन भाषा शिकत असतो. शिकण्याला मानसशास्त्रात अध्ययन म्हणतात. अध्ययनाला ज्ञान, अभ्यास, शिक्षण, शालेय शिक्षण, संशोधन, शिष्यवृत्ती, शिकवणी, ज्ञानोदय, ई-लर्निंग असे अनेक समानार्थी शब्द वापरले जातात.

स्मृती म्हणजे माहिती साठवण्याची आणि पुनर्प्राप्त करण्याची क्षमता. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण परीक्षेसाठी अभ्यास करतो आणि प्रश्नांची अचूक उत्तरे देण्यासाठी आपण अभ्यासलेली माहिती लक्षात ठेवतो. स्मृतीचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे भूतकाळातील विशेष क्षण किंवा घटना लक्षात ठेवणे, जसे की वाढदिवस, सुट्ट्या किंवा इतर घटना.

विसरणे म्हणजे पूर्वी शिकलेली माहिती परत मिळवण्यास असमर्थ असणे आहे. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एखाद्याचे नाव किंवा आपल्या चाव्या कुठे ठेवतो ते विसरतो. शिकणे आणि स्मरणशक्ती सुधारण्याचा एक मार्ग म्हणजे मेंदूला चालना देणाऱ्या क्रियाकलापांमध्ये सहभागी होणे, जसे की वाचन, कोडी सोडवणे किंवा नवीन कौशल्य शिकणे. दुसरा मार्ग म्हणजे नवीन माहिती आणि विद्यमान ज्ञान यांच्यात संबंध निर्माण करणे, जेणेकरून ते लक्षात ठेवणे सोपे होईल. याव्यतिरिक्त, माहिती पुनर्प्राप्ती आणि पुनरावलोकनाचा सराव केल्याने स्मरणशक्ती मजबूत होण्यास आणि विसरणे टाळण्यास मदत होऊ शकते.

शेवटी, शिकणे, स्मरणशक्ती आणि विसरणे या परस्पर जोडलेल्या प्रक्रिया आहेत, ज्या आपल्या सभोवतालच्या जगाबद्दलच्या आपल्या समजुतीला आकार देतात. या प्रक्रिया कशा कार्य करतात, हे समजून घेऊन आणि त्या सुधारण्यासाठी धोरणांचा वापर करून, आपण आपल्या संज्ञानात्मक क्षमता वाढवू शकतो आणि अधिक समाधानी जीवन जगू शकतो. म्हणून या प्रकरणात आपण अध्ययनाचे स्वरूप, अभिजात अभिसंधान आणि साधक अभिसंधान ह्या अध्ययन पद्धती, स्मृती आणि विस्मरण हे घटक सविस्तर बघणार आहोत.

आनंदी जीवन

FYBA SEM-II PSY-121 Cognitive Psychology