FYBA SEM II

प्रकरण १ ले 

अवधान आणि संवेदन 

आपल्या सभोवताली ज्या घटना घडतात त्याची जाणीव आपल्याला वेदनेंद्रियामार्फत होत असते. वेदनेंद्रियांनाच ज्ञाननेंद्रिये किंवा पंचेंद्रिये देखील म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा ही मानवाची पाच वेदनेंद्रिये आहेत. आपल्या सभोवताली अनेक घटना घडत असतात. त्या सर्व घटनांची जाणिव आपल्याला आपल्या वेदनेंद्रियांमार्फत होते. परंतु त्या सर्वच घटनांचा आपल्याला ‘बोध’ (अर्थ समजणे) होत नाही. कारण आपल्या वेदन इंद्रियांची क्षमता मर्यादित असते. अतिसूक्ष्म धूलिकण आपल्या डोळ्यांनी आपल्याला दिसत नाहीत, अत्यल्प वास आपल्या नाकाला जाणवत नाही, अतिसूक्ष्म आवाज आपल्याला कानाने ऐकू येत नाही. आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील गोष्टींचा आपल्याला जो ‘अर्थबोध’ होतो,त्या मानसिक प्रक्रियेला संवेदन किंवा बोधन म्हणतात. अगोदर माणसाला वेदनेंद्रियमार्फत परिसरातील उद्दीपकांची जाणीव होते व त्यानंतर संवेदन घडते. उद्दीपकांची नुसती जाणीव होणे म्हणजे वेदन होय तर उद्दीपकाचे अर्थबोधन होणे म्हणजे संवेदन. उदा. नुसते व्याख्यान ऐकणे म्हणजे वेदन आहे; तर व्याख्यानाचा अर्थ समजणे म्हणजे संवेदन आहे. यावरुन वेदन ही संवेदनाची पहिली पायरी असल्याचे सिद्ध होते. म्हणजे वेदनाशिवाय संवेदन होऊ शकत नाही. तसेच वेदन होण्यापूर्वी अवधान किंवा लक्ष देण्याची प्रक्रिया घडते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास बोधनाच्या प्रक्रियेत अवधान+वेदन=संवेदन असा त्या प्रक्रियांचा क्रम बघायला मिळतो. हा क्रम बदलला जाऊ शकते.

लक्ष देणे हि एक जटिल बोधात्मक कार्य आहे, जे मानवी वर्तनासाठी अत्यावश्यक आहे. ही एक अनेक महत्त्वाच्या  मानसिक प्रक्रियांपैकी जसे की  विचार करणे, कल्पना करणे, लक्षात ठेवणे यांच्या सारखी एक मानसिक प्रक्रिया आहे. अवधान किंवा लक्ष देणे मानवी वर्तनाचा अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. आपल्याला लक्ष केंद्रित केल्याशिवाय कोणत्याही गोष्टीचा विचार करणे कठीण आहे. अवधानाशिवाय मानवी वर्तन अशक्य आहे. 

आधुनिक मानसशास्त्राचे जनक विल्हेल्म वूंट यांनीच मानसशास्त्राच्या क्षेत्राकडे अवधानाचा अभ्यास सुरू केला.  त्यांचा असा विश्वास होता की, लक्ष देणे किंवा अवधान देणे ही एक आंतरिक क्रिया आहे, ज्यामुळे कमी जाणिवेत अधिक कल्पना अथवा कृती निर्माण होतात. 

१. १. अवधनाची व्याख्या व स्वरूप: आपल्या सभोतालच्या अनेक उद्धिपक असतात. त्या सर्वांकडे आपल्याला लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते. एका वेळी आपण एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष देत असतो. अनेक उद्धिपकांमधून एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष केन्द्रित करण्याच्या मानसिक प्रक्रियेला मानसशास्त्रात अवधान म्हणतात. इतर गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून निवडकपणे एका गोष्टीवर किंवा घटनेवर लक्ष केंद्रित करण्याची ही बोधात्मक प्रक्रिया आहे. उदा. महिला गहू निवडतांना अनेक गव्हांपैकी केवळ खड्यांवर अवधान केंद्रित करीत असतात. 

अवधान म्हणजे कोणतेही कार्य करण्यासाठी प्राण्याने केलेली शरीर आणि मनाची सिद्धता होय. लक्ष किंवा अवधान हे एक निवड प्रक्रिया म्हणून संदर्भित केले जाऊ शकते. ध्वनी, प्रतिमा, गंध किंवा अंतर्गत विचार यांसारख्या बाह्य गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आपल्याला जागरूकतेची एक विशिष्ट पातळी राखली पाहिजे. निशाणाबाज जेव्हा निशाणा धरतो तेव्हा तो एक डोळा बंद करून संपूर्ण शरीर आणि मन एकाग्र करून निशाणा साधतो.

अवधानाची वैशिष्ट्ये

 अवधान म्हणजे चेतना (जाणिव) एका वस्तूवर केंद्रित करणे होय. इतर सर्व वस्तू अवधानाच्या कक्षेत असतात. 

 अवधान (लक्ष) नेहमी बदलत असते. अवधान ही एक स्थिर अवस्था किंवा मनाची शक्ती नाही. ही एक क्रिया आहे आणि वेळोवेळी कोणत्याही एका वस्तूभोवती केंद्रित करता येत नाही. जरी आपण एकाच वस्तूकडे लक्ष देऊ शकतो, तरीही काही काळासाठी, लक्ष त्याच्या एका पैलूतून दुसरीकडे हलवले जाते. 

 लक्ष दिल्याने वस्तूची स्पष्टता वाढते. जेव्हा आपण एखाद्या वस्तूकडे आपले लक्ष देतो, तेव्हा ती काय आहे, हे आपल्याला स्पष्टपणे आणि सखोलपणे  समजते. 

 लक्ष देणे हि एक निवडक प्रक्रिया आहे. आम्ही इतरांना प्राधान्य देऊन एका वस्तूकडे लक्ष देऊ शकतो. आपल्या मार्गात येणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीकडे आपण लक्ष वेधू शकत नाही. ज्या वस्तूंचे काही विशेष फायदे आहेत ते लक्ष वेधून घेऊ शकतात आणि जरी आपण लक्ष दिले तरीही इतरांकडे दुर्लक्ष केले जाते. चेरी यामानसशास्त्रज्ञाने एक प्रयोग केला. त्याने प्रयुक्ताच्या कानाला हेडफोन लावले. एकाच  वेळी डाव्या  व उजव्या कानातून वेगवेगळी माहिती ऐकविली जात होती. ऐकलेली माहिती प्रयुक्त व्यक्तीने लगेच सांगायची होती. या प्रयोगात असे आढळले की अनोळखी माहितीपेक्षा ओळखीच्या माहितीकडे प्रयुक्तांनी अवधान केन्द्रित केले. तसेच पुरुषांच्या आवाजांपेक्षा त्यांचे लक्ष स्त्रियांच्या आवाजांकडे अधिक गेले. म्हणजे अवधानात निवड आणि आवड महत्वाची असते. 

 लक्ष देणे ही तत्परतेची स्थिती आहे जिथे स्नायू आणि ज्ञानेंद्रिये विविध उत्तेजनांमधून माहिती घेण्यासाठी स्वतः तयार होतात. 

 लक्ष हे संज्ञानात्मक, भावनिक आणि सकारात्मक आहे. मानसिक क्रियांचे मुख्यतः तीन प्रकार आहेत - जाणून घेणे, भावना आणि इच्छा.जाणून घेण्यासाठी, अनुभवण्यासाठी किंवा कृती करण्यासाठी आपण प्रथम एखाद्या विशिष्ट गोष्टीकडे लक्ष दिले पाहिजे. या सर्व मानसिक क्रियाकलापांकडे लक्ष देणे सामान्य आहे. लक्ष देण्याच्या प्रक्रियेत जागरूक जीवनाचे तीनही पैलू असतात- जाणून घेणे, भावना आणि इच्छा. 

एखाद्या विशिष्ट गोष्टीकडे लक्ष देणे म्हणजे इतर कोणत्याही गोष्टीपेक्षा त्याबद्दल अधिक तीव्रतेने जागरूक असणे होय.

  

अवधानाचे प्रकार; लक्ष किंवा अवधानाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत-

1. ऐच्छिक लक्ष: जेव्हा आपण आपले लक्ष आपल्या इच्छेनुसार एखाद्या गोष्टीवर केंद्रित करतो आणि आनंद मिळवतो तेव्हा त्याला ऐच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादा विद्यार्थी परीक्षेच्या देतो असतो किंवा एखाद्या कठीण उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा तो त्याचे मन सक्रिय करतो आणि स्वतःच्या इच्छेने त्या उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, याला ऐच्छिक लक्ष किंवा अवधान असे म्हणतात.  ऐच्छिक अवधानात व्यक्तीची इच्छा किंवा उद्देश महत्वाचा असतो. इथे  परीक्षा उत्तीर्ण होणे हा उद्देश आहे. त्याचप्रमाणे, इतर कोणत्याही उपयुक्त वस्तू किंवा उत्तेजनाकडे जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष केले जाते आणि ऐच्छिक गोष्टीवर लक्ष दिले जाते. ऐच्छिक अवधानालाच प्रयत्नशील अवधान  किंवा सक्रिय अवधान असेही म्हणतात.  कारण लक्ष केंद्रित करण्याच्या अवस्थेत, जाणिवेचे केंद्रीकरण इच्छाशक्तीद्वारे केले जाते, म्हणून त्यात मन एकाग्र करण्याचा प्रयत्न देखील केला जातो. 

2. अनैच्छिक अवधान: जेव्हा आपले लक्ष किंवा अवधान आपल्या इच्छेशिवाय एखाद्या वस्तूवर केंद्रित होते तेव्हा त्याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण खोलीत एखादे पुस्तक वाचण्यात मग्न असतो परंतु आपले लक्ष अनैच्छिकपणे बाहेरून येणाऱ्या संगीताकडे किंवा लाऊडस्पीकरवरील काही मोठ्या जाहिरातींकडे जाते, तेव्हा याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. या अवधानालाच नैसर्गिक अवधान असेही म्हणतात. याशिवाय या अवधानाला  प्रयत्नरहित किंवा निष्क्रिय  अवधान असेही म्हणतात. अशा प्रकारे हे स्पष्ट होते की ही अवधानाची अवस्था आहे जी प्रत्येक व्यक्तीमध्ये जन्मतः आढळते. मोठा आवाज ऐकून किंवा तेजस्वी प्रकाश दिसल्यानंतर मुलेही त्या दिशेने लक्ष वळवतात. अशा प्रकारे, बहुतेक बालपणात ही लक्ष देण्याची स्थिती असते. 

3. प्रवृत्त अवधान: जेव्हा आपण कोणताही धोका टाळण्याचा प्रयत्न करतो आणि आपले लक्ष आपल्या इच्छेविरुद्ध असणाऱ्या गोष्टीवर केंद्रित करतो, तेव्हा या प्रकारच्या अवधानाला प्रेरित किंवा विरुद्ध-इच्छेचे अवधान म्हणतात. हे अवधान  अनैच्छिक अवधानासारखे सहज नसून ते ऐच्छिक अवधानाप्रमाणे प्रयत्नाने केले जाते, परंतु अवधानाची ही अवस्था आणि ऐच्छिक अवधानाच्या अवस्थेतील फरक असा आहे की ऐच्छिक अवधानामध्ये चेतना किंवा जाणीव  एखाद्याच्या इच्छेनुसार काही उत्तेजनांवर केंद्रित असते. इच्छेविरूद्ध अवधान, चेतना (जाणिव) इच्छेच्या विरूद्ध असलेल्या उत्तेजनावर केंद्रित आहे. 

४. स्वाभाविक अवधान: जेव्हा आपण एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष न देता ती गोष्ट सरावाने किंवा सवयीने करतो तेव्हा त्याला स्वाभाविक अवधान म्हणतात.  उदाहरणार्थ,  मोटारसायकल शिकणाऱ्या व्यक्तीला प्रत्येक वेळी गेरकडे आणि ब्रेककडे बघावे लागते पण  मोटारसायकल शिकलेल्या व्यक्तीकडून गेर टाकण्याची किंवा ब्रेक दाबण्याची कृती न बघता सवयीने केली जाते. 

१. २. वेदन प्रक्रिया आणि स्वरूप, सवय आणि वेदनाशी जुळून घेणे (nature and process of sensation):

आपल्या सभोवताली ज्या घटना घडतात त्याची जाणीव आपल्याला वेदनेंद्रियामार्फत होत असते. वेदनेंद्रियांनाच ज्ञाननेंद्रिये किंवा पंचेंद्रिये देखील म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा ही मानवाची पाच वेदनेंद्रिये आहेत. आपल्या सभोवताली अनेक घटना घडत असतात. त्या सर्व घटनांची जाणिव आपल्याला आपल्या वेदनेंद्रियांमार्फत होते. सभोवताली घडणाऱ्या अनेक घटनांची पंचेंद्रियांव्दारे होणारी जाणिव म्हणजे वेदन होय.     

 

अवधानाची नियामके : अवधानाची नियामके बाह्य आणि आंतरिक अशी दोन प्रकारची आहेत. बाह्य नियमांपैकी प्रमुख म्हणजे १).उद्दीपकाचे स्वरूप, २).स्थान, ३).तीव्रता, ४).आकारमान, ५).गतिपुनरावृत्ती, ६)नावीन्य, ७).बदल आणि विरोध ही होत. आंतरिक नियामकांत प्रवर्तना, १) हेतू, २)आवड, ३) अभिरुची, ४)अपेक्षा, ५)परिचय, ६)सवय, ७)तात्कालिक गरज, ८) मनःस्थिती ही महत्त्वाची होत. ज्या गोष्टीची आपणास गरज अथवा आवड असते तिच्याकडे आपले लक्ष चटकन वेधते. तसेच काही वेळा आपली इच्छा असो वा नसो, काही वस्तू आपले लक्ष वेधून घेतात. याला आपले अबोध हेतू कारण असतात. अवधानाच्या नियामकांसंबंधीची माहिती जाहिरात, वृत्तपत्र-व्यवसाय, चित्रपट, नभोवाणी इ. क्षेत्रात अत्यंत उपयोगी असते. अर्थात लक्ष वेधून घेणे आणि ते दीर्घकाळ खिळवून ठेवणे यांत फरक आहे. तीव्रता, नावीन्य आदी बाह्य नियामकांनी जरी त्वरित लक्ष वेधून घेता आले, तरी ते दीर्घ काळ टिकवून धरण्या-साठी व्यक्तीच्या आंतरिक हेतूंना आणि प्रेरणांना स्पर्श करणे जरूरीचे असते. 

 १.४. भ्रम आणि विभ्रम: भ्रमांची व्याख्या निश्चित आणि ‘चुकीच्या समजुती’ म्हणून केली जाते जी वास्तवाशी संघर्ष करतात. याउलट पुरावे असूनही, भ्रामक अवस्थेत असलेली व्यक्ती आपली समजूत बाजूला ठेवू शकत नाही. घटनांच्या चुकीच्या अर्थाने, भ्रम देखील दृढ होतात. भ्रम अनेक रोग स्थितींच्या संदर्भात आढळून आले आहे (सामान्य शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही) आणि स्किझोफ्रेनिया, पॅराफ्रेनिया, यासह मनोविकारांमध्ये विशेष निदानात्मक महत्त्व आहे. द्विध्रुवीय विकार औदासिन्य मंत्रांसह, आणि मानसिक उदासीनता. भ्रम म्हणजे खऱ्या उद्धिपकाचा चुकीचा समज किंवा चुकीचा अर्थ. हे उद्भवते जेव्हा आपला मेंदू संवेदी माहितीवर अशा प्रकारे प्रक्रिया करतो ज्यामुळे उत्तेजनाचे खरे स्वरूप अचूकपणे प्रतिबिंबित होत नाही. उदाहरणार्थ, ऑप्टिकल भ्रमामुळे आपल्याला स्थिर प्रतिमा हलणारी किंवा सरळ रेषा वक्र दिसते. भ्रम जाणूनबुजून तयार केले जाऊ शकतात, जसे की जादूच्या युक्तीने, किंवा ते अजाणतेपणे होऊ शकतात. एक विभ्रम, दुसरीकडे, प्रत्यक्षात उपस्थित नसलेल्या एखाद्या गोष्टीची धारणा आहे. भ्रमांच्या विपरीत, विभ्रम हे कोणत्याही बाह्य उत्तेजनावर आधारित नसतात आणि ते केवळ भ्रमित झालेल्या व्यक्तीद्वारेच अनुभवले जातात. भ्रमाचे प्रकार: अनुभवी भ्रांतीच्या प्रमुख थीमवर आधारित भिन्न भ्रमात्मक विकार आहेत. भ्रामक विकारांच्या प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे: १). एरोटोमॅनिक: त्या व्यक्तीचा असा विश्वास आहे की कोणीतरी तिच्यावर प्रेम करत आहे आणि त्या व्यक्तीशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न करू शकते. बहुतेकदा तो कोणीतरी महत्त्वाचा किंवा प्रसिद्ध असतो. यामुळे पाठलाग करण्याची वर्तणूक होऊ शकते. २). भव्य: या व्यक्तीला मूल्य, शक्ती, ज्ञान किंवा ओळख यांची अतिशयोक्तीपूर्ण भावना आहे. त्यांचा असा विश्वास असू शकतो की त्यांच्याकडे अपवादात्मक प्रतिभा आहे किंवा त्यांनी एक महत्त्वाचा शोध लावला आहे. ३).मत्सर: या प्रकारची व्यक्ती असा विश्वास ठेवते की त्यांचा जोडीदार किंवा लैंगिक भागीदार अविश्वासू आहे. ४).छळ करणारा: ज्याला असा विश्वास आहे की तो/तिला (किंवा त्याच्या जवळच्या व्यक्तीचा) गैरवापर होत आहे, किंवा कोणीतरी त्याची/तिची हेरगिरी करत आहे किंवा त्याला/तिला इजा करण्याचा विचार करत आहे. ते कायदेशीर अधिकाऱ्यांकडे वारंवार तक्रारी सादर करू शकतात. ५). सोमाटिक: त्यांना वाटते की त्यांच्यात शारीरिक दोष किंवा वैद्यकीय समस्या आहे. ६).मिश्र: या व्यक्तींमध्ये वरीलपैकी दोन किंवा तीन प्रकारचे भ्रम असतात. भ्रम विभ्रम भ्रम हा एक निश्चित परंतु खोटा विश्वास आहे जो अनेकदा काल्पनिक आणि फसवणुकीद्वारे प्राप्त होतो कोणत्याही बाह्य उत्तेजनाच्या अनुपस्थितीत भ्रम हा एक दोषपूर्ण समज आहे आजूबाजूच्या लोकांसाठी अनेकदा तर्कहीन किंवा विचित्र दिसू शकतात श्रवणभ्रमांना प्रतिसाद देणे हे इतरांशी वास्तविक संभाषण म्हणून दिसू शकते मुख्यतः अंतर्निहित मानसिक किंवा न्यूरोलॉजिकल विकारांमुळे उद्भवते झोपेची कमतरता, अल्कोहोल काढणे किंवा ड्रग्सचा गैरवापर आणि स्किझोफ्रेनियासारख्या मानसिक स्थितीमुळे होऊ शकते अनेकदा अँटीसायकोटिक्स, अँटीडिप्रेसंट्स आणि एन्सिओलाइटिक्स यांसारख्या औषधांच्या संयोजनात मानसोपचाराची आवश्यकता असते एकट्या अँटीसायकोटिक्सने लक्षणात्मक उपचार करू शकतात 

१.५. एक्स्ट्रासेन्सरी पर्सेप्शन: एक्स्ट्रासेन्सरी शब्दाचे मूळ काय आहे? "अतिरिक्त" म्हणजे "बाहेरील" आणि "सेन्सर" हा लॅटिन शब्द "प्रामाणिक" पासून आला आहे , ज्याचा अर्थ "अनुभवणे असा आहे." म्हणून, एक्स्ट्रासेन्सरी समज ही संवेदनांच्या पलीकडे जाणण्याची क्षमता आहे. पूर्वज्ञान म्हणजे काय? पूर्वज्ञान म्हणजे भविष्यात घडणाऱ्या घटनांचा अंदाज लावण्याची क्षमता. ही एक सामान्य क्षमता आहे, ज्याचा मानसशास्त्राने दावा केला आहे. वर्धित संवेदी धारणा म्हणजे काय? वर्धित संवेदी धारणा म्हणजे एखाद्याच्या इंद्रियांचा सामान्य लोकांपेक्षा जास्त क्षमतेने वापर करण्याची क्षमता. एक उदाहरण म्हणजे दृष्टिहीन व्यक्तीपेक्षा एक अंध व्यक्ती त्याच्या श्रवणशक्तीचा वापर करण्यास सक्षम आहे. सोप्या भाषेत ईएसपी म्हणजे काय? ईएसपी हे एक्स्ट्रासेन्सरी पर्सेप्शनचे संक्षिप्त रूप आहे. दृष्टी, गंध, चव, स्पर्श किंवा श्रवण यांच्या व्यतिरिक्त इतर मार्गाने गोष्टी जाणण्याची क्षमता आहे. काही लोकांचा असा विश्वास आहे की त्यांच्याकडे एकापेक्षा जास्त ‘सहाव्या इंद्रिय’ आहेत किंवा सर्व ESP समान गूढ किंवा मनोवैज्ञानिक घटना श्रेणीतील आहेत. ईएसपी दृष्टान्त, स्वप्ने आणि इतर तत्सम घटनांमध्ये प्रकट होते असे मानले जाते. कधीकधी, एखाद्या व्यक्तीला न पाहिलेल्या जगाशी जोडण्यासाठी क्रिस्टल बॉल्स किंवा ओईजा बोर्ड सारख्या वस्तूंचा वापर केला जातो. 

 टेलीपॅथी: टेलिपॅथी हा सहाव्या इंद्रियांचा एक प्रकार आहे. इतरांचे विचार वाचण्याची क्षमता आहे. टेलीपॅथिक शक्ती फक्त भावना संवेदना करण्यापासून ते ग्रहावरील कोठूनही लोकांचे विचार आणि आठवणी वाचण्यापर्यंत असू शकतात. उदा. तुमच्या भावाला जेवायला काय हवे आहे? हे तुम्हाला तो एक शब्दही न बोलला कळते; तेव्हा त्याला टेलिपॅथी म्हणतात. या संप्रेषणात कोणत्याही ज्ञात इंद्रियांचा समावेश नसतो. कोणत्याही मनुष्यामध्ये किंवा इतर प्राण्यांमध्ये टेलिपॅथिक क्षमता असल्याचा कोणताही पुरावा नाही. असे असूनही, बरेच लोक टेलिपॅथिक क्षमता असल्याचा दावा करतात. विज्ञान कल्पनेत, अनेक परदेशी प्रजाती टेलिपॅथिक आहेत. स्टार ट्रेक: द नेक्स्ट जनरेशन मधून एक उदाहरण येते ." या टेलिव्हिजन शोमध्ये, काल्पनिक बेटाझॉइड प्रजाती प्रगत टेलिपॅथ आहेत. व्हल्कन्स ही स्टार ट्रेकमधील आणखी एक टेलिपॅथिक प्रजाती आहे. त्यांच्याकडे त्यांचे मन दुस-या जीवाच्या मनाशी विलीन करण्याची क्षमता आहे. प्रक्रियेला माइंड-मेल म्हणतात. स्पष्टोक्ती स्पष्टीकरण म्हणजे पाच इंद्रियांद्वारे लगेच लक्षात न येणाऱ्या गोष्टी पाहण्याची क्षमता. स्पष्टीकरण म्हणजे इंद्रियांद्वारे गोष्टी प्रत्यक्ष न अनुभवता पाहण्याची किंवा जाणून घेण्याची क्षमता. एक उदाहरण म्हणजे अपघात दिसणे Aकारण तो सध्या वसलेल्या ठिकाणापासून दूर असलेल्या गावात होतो. टेलीपॅथी प्रमाणे, दावेदार क्षमतेसाठी कोणतेही पुरावे अस्तित्वात नाहीत. 

पूर्वज्ञान आणि रेट्रोकॉग्निशन: पूर्वज्ञान म्हणजे भविष्यात पाहण्याची क्षमता. ही एक शक्ती आहे ज्याचा दावा अनेक मानसशास्त्रज्ञ करतात. सायकिक ही अशी व्यक्ती असते ज्याला भविष्यात पाहण्यासाठी पैसे दिले जातात किंवा त्यांचा ESP इतर काही मार्गाने वापरला जातो, जो मानसिक सेवांसाठी पैसे देणाऱ्या व्यक्तीसाठी उपयुक्त ठरतो. जगभरातील मानसशास्त्र त्यांच्या कथित क्षमता विकून जगू शकतील याचे मुख्य कारण म्हणजे पूर्वज्ञानाच्या अस्तित्वावरील विश्वास. सारांश एक्स्ट्रासेन्सरी परसेप्शन म्हणजे एखाद्याच्या पाच भौतिक इंद्रियांशिवाय इतर साधनांचा वापर करून जगाला जाणण्याची क्षमता. मध्यमत्व, मृतांशी बोलण्याची क्षमता, हा एक प्रकारचा एक्स्ट्रासेन्सरी समज आहे. भविष्य आणि भूतकाळ पाहण्याची क्षमता अनुक्रमे पूर्वज्ञान आणि पूर्व ओळख आहे. यापैकी कोणतीही क्षमता अस्तित्वात असल्याचे सिद्ध झालेले नाही. 

प्रकरण दुसरे 

बोधावस्था

बोधावस्था ही एक जटिल आणि बहुआयामी संकल्पना आहे ज्यावर तत्वज्ञानी, न्यूरोसायंटिस्ट, मानसशास्त्रज्ञ आणि इतर अनेक विचारवंतांनी विविध विषयांवर चर्चा केली आहे. 

2.1. बोधावस्था: अर्थ आणि स्वरूप:

बोधावस्था म्हणजे एखाद्याच्या सभोवतालचे, विचार आणि भावनांबद्दल जागरूक राहण्याच्या अवस्थेचा संदर्भ देते. यात विविध पैलूंचा समावेश आहे, यासह:

1. *व्यक्तिगतता*: जाणीवपूर्वक अनुभव व्यक्तीसाठी अद्वितीय असतात आणि ते इतरांद्वारे प्रत्यक्षपणे पाहिले जाऊ शकत नाहीत.

2. *जागरूकता*: चेतनामध्ये अंतर्गत आणि बाह्य उत्तेजनांची जाणीव असणे समाविष्ट आहे.

3. *हेतूकता*: जाणीवपूर्वक अनुभव हे पर्यावरणाच्या वस्तू किंवा पैलूंकडे निर्देशित केले जातात.

4. *एकता*: चेतना अनुभवाच्या विविध पैलूंना एकात्म संपूर्णतेमध्ये समाकलित करते.

5. *निवडकता*: चेतनामध्ये निवडक लक्ष आणि विशिष्ट उत्तेजनांवर लक्ष केंद्रित केले जाते.

चेतनेचे सिद्धांत

अनेक सिद्धांत चेतनेचे स्वरूप स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करतात:

1. *एकात्मिक माहिती सिद्धांत (IIT)*: चेतना ही प्रणालीमधील कार्यकारणाच्या परस्परसंवादांद्वारे व्युत्पन्न केलेल्या एकात्मिक माहितीपासून उद्भवते.

2. *ग्लोबल वर्कस्पेस थिअरी (GWT): चेतनामध्ये मेंदूच्या जागतिक कार्यक्षेत्राचा समावेश होतो, जे विविध संवेदी आणि संज्ञानात्मक प्रणालींमधून माहिती एकत्रित करते.

3. *बाइंडिंग प्रॉब्लेम*: चेतनेसाठी विविध वैशिष्ट्ये आणि अनुभवाच्या पैलूंचे एकत्रीकरण आवश्यक आहे, जे समक्रमित मज्जासंस्थेतील क्रियाकलापांद्वारे प्राप्त केले जाते.

4. *पॅनसायकिझम*: चेतना हा विश्वाचा एक मूलभूत आणि सर्वव्यापी पैलू आहे, जो सर्व पदार्थ आणि उर्जेमध्ये असतो.

चेतनेचे प्रकार

चेतना विविध प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केली जाऊ शकते:

1. *संवेदी चेतना*: संवेदनात्मक उत्तेजनांची जाणीव, जसे की दृष्टी, आवाज आणि वास.

2. *स्व-चेतना*: स्वतःचे विचार, भावना आणि अनुभवांची जाणीव.

3. *उच्च चेतना*: सामान्य जाणीवेच्या पलीकडे जाणारे अतींद्रिय किंवा आध्यात्मिक अनुभव.

4. *चेतनाच्या बदललेल्या अवस्था*: ध्यान, झोप किंवा सायकोएक्टिव्ह पदार्थ यासारख्या घटकांमुळे चेतनेतील बदल.

चेतनेची कठीण समस्या

दार्शनिक डेव्हिड चाल्मर्सच्या कठीण समस्येचे सूत्रीकरण आपल्याला व्यक्तिनिष्ठ अनुभव का आहे असा प्रश्न पडतो. अधिक यांत्रिक किंवा संगणकीय पद्धतीने माहितीवर प्रक्रिया करण्याऐवजी आपण जगाचा अनुभव का घेतो?

मेंदू आणि चेतना यांच्यातील संबंध

न्यूरोसायन्स आणि चेतनेच्या अभ्यासामुळे विविध निष्कर्ष निघाले आहेत:

1. *चेतनाचे तंत्रिका सहसंबंध*: मेंदूचे विशिष्ट क्षेत्र आणि नेटवर्क जाणीवपूर्वक अनुभवांशी संबंधित आहेत.

2. *मेंदूचे नुकसान आणि चेतना*: मेंदूच्या काही भागांना होणारे नुकसान जाणीवपूर्वक अनुभवावर परिणाम करू शकते.

3. *न्यूरोप्लास्टिकिटी आणि चेतना*: मेंदूची स्वतःची पुनर्रचना करण्याची क्षमता जागरूक अनुभवावर प्रभाव टाकू शकते.

निष्कर्ष

चेतना ही एक समृद्ध आणि गुंतागुंतीची घटना आहे जी विविध विषयांमधील विद्वानांद्वारे शोधली जाते आणि त्यावर चर्चा केली जाते. मानवी अनुभव समजून घेण्यासाठी आणि न्यूरोलॉजिकल आणि मानसिक विकारांसाठी नवीन उपचार विकसित करण्यासाठी चेतना समजून घेणे आवश्यक आहे.

2.1. बोधावस्थेची/चेतनाची बदललेली अवस्था (Altered Statesof Consciousness): 

चेतनाची बदललेली अवस्था म्हणजे काय? 

चेतना ही जागृत आणि जागृत राहण्याची अवस्था आहे. ही जाणीव एखाद्या व्यक्तीच्या अंतर्गत भावना आणि बाह्य वातावरणाशी जोडलेली असते आणि ती माणसाची सामान्य किंवा विशिष्ट स्थिती म्हणून ओळखली जाते. एखादी व्यक्ती डोक्याला दुखापत झाल्यास किंवा कोमामध्ये असल्यास भान गमावू शकते.

चेतनेच्या अवस्थेत, एखाद्या व्यक्तीकडे निवडी करण्याची आणि जगाशी संवाद साधण्याची क्षमता असते ज्या प्रकारे इतर पाहू शकतात किंवा समजू शकतात. एखादी व्यक्ती त्यांच्या भावना समजून घेऊ शकते आणि गंभीर विचारांद्वारे त्यांच्या सभोवतालच्या जगाची जाणीव करू शकते, परंतु जर ही जाणीव बदलली तर काय होईल? चेतनाची बदललेली अवस्था म्हणजे काय?

चेतनाची बदललेली अवस्था ही अशी कोणतीही अवस्था आहे ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीच्या संवेदना सामान्यपेक्षा भिन्न असतात. हा तात्पुरता फरक वैद्यकीय स्थिती, औषधे किंवा इतर मन बदलणाऱ्या पदार्थांमुळे असू शकतो आणि ध्यानाच्या स्थितीतही येऊ शकतो. जेव्हा लोक त्यांच्या सामान्य/नमुनेदार पद्धतीने वास्तव समजू शकत नाहीत किंवा समजू शकत नाहीत, तेव्हा ते चेतनेच्या बदललेल्या अवस्थेत असतात.

चेतनाची बदललेली स्थिती उदाहरणे चेतनाची बदललेली अवस्था ही तात्पुरती असते आणि ती शरीरात तयार केली जाऊ शकते किंवा बाह्य स्त्रोताद्वारे मदत केली जाऊ शकते. चेतनेच्या बदललेल्या स्थितीच्या उदाहरणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• सायकोएक्टिव्ह औषधाची प्रतिक्रिया
• वैद्यकीय समस्येची लक्षणे
• स्वप्न पाहणे
• ध्यानाद्वारे प्राप्त होणारी मानसिक स्थिती
• संमोहन सारखी समाधी अवस्था

व्यक्ती ज्या प्रकारे चेतनेच्या बदललेल्या अवस्थेचा अनुभव घेतात ते व्यक्तीपरत्वे भिन्न असू शकतात, जरी त्यांना समान बाह्य उत्तेजनांचा अनुभव येत असला तरीही. उदाहरणार्थ, दोन लोक एकच औषध घेऊ शकतात आणि ज्या प्रकारे लोक स्वप्न पाहतात परंतु भिन्न प्रतिमा अनुभवतात त्याच प्रकारे भिन्न प्रतिक्रिया असू शकतात. इतर प्रकारच्या बदललेल्या राज्यांसाठीही हेच आहे.

उपचार आणि चेतनाची बदललेली अवस्था

बरे होण्याची संकल्पना शरीरातील आजारपणाच्या कल्पनेशी जोडलेली आहे. मनाला काहीतरी चुकीचे आहे हे सांगण्यासाठी शरीर लक्षणे निर्माण करते, ज्यावर सजग माणूस उपाय शोधण्यासाठी प्रवास सुरू करतो.

चेतनेच्या बदललेल्या अवस्थेतून बरे होण्याची संकल्पना शतकानुशतके जगभर खालील पद्धतींद्वारे आढळून आली आहे:

वनस्पती औषध: विविध संस्कृतींमध्ये हॅलुसिनोजेनिक गुणधर्म असलेली वनस्पती औषधे अस्तित्वात आहेत. भांग वापरणाऱ्या इंडो-युरोपियन लोकांपासून ते मीडसारखे पेय घेणाऱ्या मायापर्यंत, जगभरातील लोकांच्या गटांनी बदललेल्या चेतनेच्या अवस्थेचा वापर करून बरे करण्याचा प्रयत्न केला आहे आणि विश्वास आहे की ते स्त्रोत आणि स्वतःच्या जवळ जाऊ शकतात. आजही, आम्ही अजूनही मध्य आणि दक्षिण अमेरिकेतील अयाहुआस्का समारंभांमध्ये या प्रकारच्या वनस्पती औषधांचा वापर पाहतो; समारंभ सहभागींना भूतकाळातील अनुभव, आघात आणि दु:ख बरे करण्यासाठी अंतर्गत प्रवासात नेत असल्याचे म्हटले जाते.

ट्रान्सेस : ट्रान्सेसची व्याख्या करणे कठीण असले तरी, असे म्हटले जाते की ट्रान्स सारख्या अवस्थेतील लोक अनुभवातून बाहेर आल्यावर वेगवेगळ्या भावनिक अभिव्यक्ती, वाढलेली सूचकता आणि कायाकल्प अनुभवतात. शरीराची हालचाल, उपवास, संगीत आणि इतर गोष्टींद्वारे शमनच्या मदतीने ट्रान्स प्रेरित केले जाऊ शकतात जे व्यक्तीला त्यांच्या विशिष्ट सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक पद्धतींच्या आधारे त्यांच्या आजारपणात मार्गदर्शन करण्यास मदत करतात.

आज, चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था अजूनही मन आणि शरीर बरे करण्यासाठी वापरल्या जातात, विशेषत: जेव्हा वेदना व्यवस्थापन आणि आघात येतो.

आघात: जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला मृत्यू किंवा हिंसक कृत्य यासारख्या अत्यंत क्लेशकारक घटनेचा अनुभव येतो, तेव्हा मानसिक आणि शारीरिक वेदना शरीरात साठवल्या जाऊ शकतात. सचेतन अवस्थेत असताना, पीडित व्यक्तीला घटना आणि/किंवा आघाताच्या परिणामांबद्दल माहिती नसते, परंतु बदललेल्या अवस्थेत, ते घटना आठवू शकतात आणि शरीरातील तणाव दूर करण्यासाठी कार्य करू शकतात. संमोहन किंवा कमी-डोस हॅलुसिनोजेन्स सारख्या साधनांचा वापर केल्याने एखाद्या व्यक्तीला या अवस्थेत सुरक्षितपणे प्रवेश करण्यास आणि भावनिक वेदना समजून घेण्याच्या आणि मुक्त करण्याच्या दिशेने कार्य करण्यास मदत होते.

वेदना व्यवस्थापन: वेदना व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट रुग्णाला वेदनाशामक स्थितीत आणणे आहे , जे मज्जासंस्थेच्या प्रतिसादात व्यत्यय आणून वेदना जाणवण्यास असमर्थता आहे. इथर आणि क्लोरोफॉर्म सारख्या रासायनिक पदार्थांमुळे आधुनिक ऍनेस्थेटिक्स आणि मॉर्फिन आणि डायझेपाम सारख्या वेदनाशामक औषधांचा विकास होतो. तथापि, विविध अभ्यासांनी असा निष्कर्ष काढला आहे की संमोहन आणि एक्यूपंक्चर सारख्या साधनांचा वापर केल्याने वेदना कमी होऊ शकतात ज्या प्रकारे रासायनिक पदार्थ करू शकत नाहीत. वेदना आणि शरीराच्या प्रकारावर अवलंबून, वेदना आराम आणि व्यवस्थापनाच्या बाबतीत कोणताही दृष्टिकोन प्रभावी असू शकतो.

एकात्मक चेतना वि. चेतनाची बदललेली अवस्था

एकात्मक चेतना ही आपल्या अवतीभवती असलेल्या अपरिवर्तनीय वास्तवाची संकल्पना आहे. मनाला शरीरापासून किंवा वास्तविकतेपासून डिस्कनेक्ट करणाऱ्या कार्टेशियन संकल्पनेच्या विपरीत, एकात्मक चेतना (कधीकधी ब्रह्म चेतना म्हणून ओळखली जाते) असे म्हणते की सर्वकाही जोडलेले आहे--वास्तव आणि मन. एकात्मक चेतना हे ठरवते की वास्तव/आपण ज्या जगात राहतो ते मन/स्वतःचा विस्तार आहे. जग हे फक्त मनाने प्रोजेक्ट केलेले आहे.

जरी ही व्याख्या बदललेल्या चेतनेच्या स्थितीपेक्षा वेगळी वाटू शकते, एकात्मक चेतना ही बदललेल्या चेतनाची स्थिती आहे. योग आणि ध्यान यांसारख्या सरावांमध्ये, एखादी व्यक्ती या बदललेल्या चेतन अवस्थेत जाऊ शकते आणि एकात्मक चेतनेचा अनुभव घेऊ शकते जिथे व्यक्ती स्वतःला विश्वाशी एक असल्यासारखे समजते. मेंदूच्या इमेजिंगचा वापर करून, शास्त्रज्ञ या अवस्थेचे निरीक्षण करू शकतात कारण एखादी व्यक्ती ध्यान करते तेव्हा मेंदूचे वेगवेगळे भाग उजळतात.

औषधे आणि इतर पदार्थ

सर्व औषधांमुळे चेतनाच्या बदललेल्या अवस्था होत नाहीत. तथापि, मनोवैज्ञानिक औषधे (औषधी आणि मनोरंजक दोन्ही) चेतनेची स्थिती बदलण्यासाठी तयार केली जातात. सायकोएक्टिव्ह औषधे मेंदूमध्ये बदल घडवून आणतात ज्यामुळे मूड आणि जागरूकता बदलते, ज्यामुळे शेवटी वर्तनात बदल होऊ शकतात.

हा धडा अनलॉक करण्यासाठी तुम्ही Study.com सदस्य असणे आवश्यक आहे.

२.३. झोपेच्या अवस्था(Stages of Sleep ): आपण झोपतो तेव्हा तुमचा मेंदू झोपेच्या चार टप्प्यांतून चक्राकार फिरतो. पहिल्या तीनला नॉन-रॅपिड आय मूव्हमेंट (NREM) स्लीप मानले जाते , ज्याला शांत झोप असेही म्हणतात. चौथी म्हणजे रॅपिड आय मूव्हमेंट (REM) झोप , ज्याला सक्रिय झोप असेही म्हणतात.

अ) NREM टप्पा १: झोपेच्या चक्राचा पहिला टप्पा म्हणजे जागृती आणि झोपेमधील संक्रमणकालीन काळ आहे. जर तुम्ही एखाद्याला या टप्प्यात जागे केले तर ते झोपलेले नसल्याचे सांगू शकतात. पहिल्या टप्प्यातील झोपेदरम्यान:(१)तुमचा मेंदू मंदावतो. (2) तुमचे हृदयाचे ठोके, तुमच्या डोळ्यांच्या हालचाली आणि श्वासोच्छवास मंदावतो (3)तुमचे शरीर आराम करते आणि तुमचे स्नायू मुरगळू शकतात.

झोपेचा हा संक्षिप्त कालावधी सुमारे 5 ते 10 मिनिटे टिकतो. मेंदू अजूनही तुलनेने सक्रिय असतो आणि उच्च अॅम्प्लिट्यूड थीटा लहरी निर्माण करतो, ज्या प्रामुख्याने मेंदूच्या फ्रंटल लोबमध्ये उद्भवणाऱ्या मंद मेंदूच्या लहरी असतात.

ब) NREM स्टेज 2: NREM स्टेज 2 मध्ये लोक त्यांच्या एकूण झोपेच्या वेळेपैकी अर्धा वेळ घालवतात, जे प्रति सायकल सुमारे 20 मिनिटे टिकते. 3स्टेज 2 झोपेच्या दरम्यान:(1)तुम्हाला तुमच्या सभोवतालची जाणीव कमी होते.(2)तुमच्या शरीराचे तापमान कमी होते(3)तुमच्या डोळ्यांच्या हालचाली थांबतात. (4)तुमचे श्वास आणि हृदयाचे ठोके अधिक नियमित होतात.

मेंदू देखील जलद, लयबद्ध मेंदू लहरी क्रियाकलापांचे स्फोट निर्माण करण्यास सुरवात करतो, ज्यांना स्लीप स्पिंडल्स म्हणून ओळखले जाते. ते मेमरी एकत्रीकरणाचे वैशिष्ट्य मानले जाते - जेव्हा तुमचा मेंदू तुम्हाला आदल्या दिवशी मिळवलेल्या नवीन आठवणी गोळा करतो, प्रक्रिया करतो आणि फिल्टर करतो. 

हे घडत असताना, तुमचे शरीर NREM स्टेज 3 स्लीप आणि REM स्लीपची तयारी मंदावते - गाढ झोपेचे टप्पे जेव्हा मेंदू आणि शरीराची दुरुस्ती, पुनर्संचयित आणि येत्या दिवसासाठी रीसेट होते.

क) NREM स्टेज 3: डेल्टा लहरी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या खोल, मंद मेंदूच्या लाटा NREM स्टेज 3 स्लीप दरम्यान उदयास येऊ लागतात - एक टप्पा ज्याला डेल्टा स्लीप देखील म्हटले जाते. हा गाढ झोपेचा कालावधी आहे, जेथे कोणत्याही सभोवतालच्या परिसरातील आवाज किंवा क्रियाकलाप झोपलेल्या व्यक्तीला जागे करण्यात अयशस्वी होऊ शकतात.

स्लीपवॉकिंग सामान्यत: NREM स्टेज 3 झोपेच्या दरम्यान होते. तुमच्या रात्रीच्या झोपेच्या सुरुवातीच्या भागात हे अधिक सामान्य आहे. मुले आणि तरुण प्रौढ वृद्ध प्रौढांपेक्षा झोपेत चालण्याची शक्यता जास्त असते. NREM स्टेज 3 झोपेच्या दरम्यान: (1) तुमचे स्नायू पूर्णपणे आरामशीर आहेत. (2) तुमचा रक्तदाब कमी होतो आणि श्वास मंदावतो. (3) तुम्ही तुमच्या गाढ झोपेत प्रगती करता. (4) या गाढ झोपेच्या अवस्थेत, तुमचे शरीर शारीरिक दुरुस्तीला सुरुवात करते. (5) पुरेशी NREM स्टेज 3 झोप घेतल्याने तुम्हाला दुसऱ्या दिवशी ताजेतवाने वाटते. (6) दरम्यान, तुमचा मेंदू घोषणात्मक आठवणी एकत्रित करतो-उदाहरणार्थ, सामान्य ज्ञान, तथ्ये किंवा आकडेवारी, वैयक्तिक अनुभव आणि तुम्ही शिकलेल्या इतर गोष्टी. 

ड) REM झोप:तुमचा मेंदू आरईएम झोपेदरम्यान मानसिक क्रियाकलापांनी जागृत होतो, झोपेच्या या अवस्थेत, तुमचे ऐच्छिक स्नायू स्थिर होतात. REM झोपेच्या वेळी, तुमच्या मेंदूची क्रिया जागृत होण्याच्या वेळी त्याच्या क्रियाकलापासारखी असते. तथापि, तुमचे शरीर तात्पुरते अर्धांगवायू आहे—एक चांगली गोष्ट, कारण ती तुम्हाला तुमची स्वप्ने पूर्ण करण्यापासून प्रतिबंधित करते. 

झोप लागल्यानंतर साधारणतः ९० मिनिटांनी आरईएम झोप सुरू होते. यावेळी:(१) तुमचा मेंदू क्रियाकलापाने उजळतो. (2) तुमचे शरीर आरामशीर आणि स्थिर आहे. (3) तुमचा श्वास वेगवान आणि अनियमित आहे. (4) तुमचे डोळे वेगाने फिरतात. (5) तुम्ही स्वप्न पाहा.  

स्टेज 3 प्रमाणे, REM स्लीप दरम्यान मेमरी एकत्रीकरण देखील होते. तथापि, असे मानले जाते की जेव्हा भावना आणि भावनिक आठवणी प्रक्रिया आणि संग्रहित केल्या जातात तेव्हा REM झोप असते. 

झोपेची कमतरता (Sleep Deprivation): झोप ही प्रत्येकाला आवश्यक असलेली गोष्ट आहे. बहुतेक लोकांना त्यांच्या वयानुसार समान प्रमाणात आवश्यक असते. तिचे प्रमाण वयानुसार बदलते. तथापि, काही लोकांना आराम वाटण्यासाठी अधिक झोप लागते, तर इतरांना कमी झोप लागते, परंतु हे अपवाद सामान्य नाहीत. तुमच्या झोपेच्या पद्धतींमध्ये हळूहळू किंवा अचानक झालेला बदल हे आरोग्य देणार्‍या डाॅक्टरशी बोबोलण्याचे कारण होऊ शकते. 

जेव्हा एखादी व्यक्ती पुरेशी झोप घेत नाही तेव्हा झोपेची कमतरता असते. ही एक अल्प-मुदतीची समस्या असू शकते. त्यामुळे एक किंवा काही रात्री प्रभावित होऊ शकते. झोपेची कमतरता हि एक तीव्र चिंता असू शकते जी आठवडे किंवा महिने टिकते. झोपेची कमतरता असंख्य कारणांमुळे होऊ शकते, त्यापैकी बरेच निरुपद्रवी आहेत, परंतु हे विशिष्ट आरोग्य स्थितींचे मुख्य लक्षण देखील आहे. 

जेव्हा तुम्ही पुरेशी झोप घेत नाही किंवा तुम्हाला चांगली, दर्जेदार झोप मिळत नाही तेव्हा झोपेची कमतरता असते. जेव्हा ते गंभीर असते किंवा विस्तारित कालावधीत घडते, तेव्हा ते अत्यंत व्यत्यय आणणारी लक्षणे उद्भवू शकतात जे अगदी नियमित क्रियाकलापांमध्ये व्यत्यय आणतात. दीर्घकाळ झोपेची कमतरता आरोग्याच्या अनेक प्रमुख स्थिती बिघडू शकते. ही स्थिती सहसा उपचार करण्यायोग्य असते.

वयानुसार, दररोज आवश्यक असलेली सरासरी झोप आहे: (1) नवजात (3 महिन्यांपर्यंत): 14 ते 17 तास. (2) अर्भकं (4 ते 12 महिने वयाची): 12 ते 16 तास, झोपण्याच्या वेळेसह. (3) लहान मुले (1 ते 5 वर्षे): 10 ते 14 तास, झोपण्याच्या वेळेसह. (4)शालेय वयाची मुले (6 ते 12 वर्षे वयोगटातील): 9 ते 12 तास. (5) किशोर (१३ ते १८ वर्षे वयोगट): ८ ते १० तास. (6) प्रौढ (18 वर्षे आणि अधिक): 7 ते 9 तास.

झोपेची कमतरता देखील वेगवेगळ्या प्रकारची असू शकते. काही लोकांसाठी, झोपेचा अभाव होतो कारण ते झोपण्याऐवजी जागे राहतात. इतरांसाठी, ते अजूनही झोपलेले आहेत, परंतु त्यांना दर्जेदार झोप मिळत नाही, त्यामुळे ते अजूनही थकल्यासारखे जागे होतात. झोपेची कमतरता ही सहसा मर्यादित, वेगळ्या प्रमाणात मोठी समस्या नसते. तथापि, संशोधन असे दर्शविते की दीर्घकाळ झोपेची कमतरता आरोग्याच्या विविध समस्यांना कारणीभूत ठरू शकते किंवा त्यात योगदान देऊ शकते.

निद्रा विकृती: तणाव, व्यस्त वेळापत्रक आणि इतर बाह्य प्रभावांमुळे बहुतेक लोकांना कधीकधी झोपेच्या समस्या येतात. तथापि, जेव्हा या समस्या नियमितपणे उद्भवू लागतात आणि दैनंदिन जीवनात व्यत्यय आणतात तेव्हा त्याचे रूपांतर झोपेच्या विकारांमध्ये  होऊ शकते.

स्लीप डिसऑर्डरच्या प्रकारानुसार, लोकांना झोप येण्यास त्रास होऊ शकतो आणि दिवसभर खूप थकवा जाणवू शकतो. झोपेच्या कमतरतेमुळे ऊर्जा, मूड, एकाग्रता आणि एकूणच आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो. झोपेचे विकार अनेक प्रकारचे असतात ते पुढील प्रमाणे.

1. निद्रानाश (Insomnia): निद्रानाश म्हणजे झोप न लागणे किंवा झोप न येणे. हे जेट लॅग, ताण आणि चिंता, हार्मोन्स किंवा पचन समस्यांमुळे होऊ शकते. 

निद्रानाश तुमच्या एकूण आरोग्यासाठी आणि जीवनाच्या गुणवत्तेसाठी समस्या निर्माण करू शकते. ज्यामुळे संभाव्यतः खालील गोष्टी उद्भवू शकतात: नैराश्य,लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण,चिडचिड,वजन वाढणे, काम किंवा शाळेतील कामगिरी बिघडणे इ. 

दुर्दैवाने, निद्रानाश ही अत्यंत सामान्य समस्या आहे. ५० टक्के अमेरिकन प्रौढांना त्यांच्या आयुष्यात कधीतरी याचा अनुभव येतो. हा विकार वृद्ध प्रौढ आणि महिलांमध्ये सर्वात जास्त आढळतो. 

निद्रानाश सामान्यतः तीन प्रकारांपैकी एक म्हणून वर्गीकृत केला जातो: दीर्घकालीन निद्रानाश नियमितपणे किमान १ महिन्यासाठी होतो, अधूनमधून होणारा निद्रानाश अधूनमधून येतो आणि क्षणिक निद्रानाश एका वेळी फक्त काही रात्री टिकतो. 

2. स्लीप अ‍ॅप्निया (Sleep apnea): झोपेच्या वेळी श्वास घेण्यास अडथळा येणे म्हणजे स्लीप अ‍ॅप्निया. ही एक गंभीर वैद्यकीय स्थिती आहे ज्यामुळे शरीर कमी ऑक्सिजन घेते. त्यामुळे रात्री रात्री जागे रहावे लागते. याचे दोन प्रकार आहेत:

• ऑब्स्ट्रक्टिव्ह स्लीप अ‍ॅप्निया:- जिथे वायुमार्गाची जागा अडथळा किंवा खूप अरुंद असल्यामुळे हवेचा प्रवाह थांबतो आणि

• मध्यवर्ती स्लीप अ‍ॅप्निया, जिथे मेंदू आणि तुमच्या श्वासावर नियंत्रण ठेवणाऱ्या स्नायूंमधील संबंधात समस्या असते.

3.पॅरासोम्निया(Parasomnias):पॅरासोम्निया ही झोपेच्या विकारांचा एक प्रकार आहे, ज्यामुळे झोपेच्या दरम्यान असामान्य हालचाली आणि वर्तन होतात. त्यामध्ये झोपेत चालणे, झोपेत बोलणे,कर्कश आवाज येणे,दुःस्वप्न येणे,अंथरुण ओले करणे आणि दात घासणे किंवा जबडा दाबणे समाविष्ट आहे. 

4. रेस्टलेस लेग सिंड्रोम (Restless leg syndrome): रेस्टलेस लेग सिंड्रोम (RLS) म्हणजे झोपेत पाय हलवण्याची एक जबरदस्त क्रिया आहे. यासोबतच कधीकधी पायांमध्ये मुंग्या येणे. ही लक्षणे दिवसा उद्भवू शकतात, परंतु रात्री ती सर्वात जास्त आढळतात. RLS बहुतेकदा काही आरोग्य स्थितींशी संबंधित असतो, ज्यामध्ये अटेंशन डेफिसिट हायपरएक्टिव्हिटी डिसऑर्डर (ADHD) आणि पार्किन्सन रोग यांचा समावेश असतो. परंतु त्याचे नेमके कारण काय आहे हे माहित नसते.

5. नार्कोलेप्सी (Narcolepsy): नार्कोलेप्सी म्हणजे "झोपेचे झटके" होय, जे जागे असताना येतात. यामध्ये व्यक्तीला अचानक खूप थकवा जाणवतो आणि कोणतीही पूर्वसूचना न देता झोप येऊ लागते. या विकारामुळे झोपेचा पक्षाघात देखील होऊ शकतो. ज्यामुळे व्यक्ती जागे झाल्यानंतर लगेच हालचाल करू शकत नाही. जरी नार्कोलेप्सी स्वतःहून होऊ शकतो, परंतु त्याचा संबंध काही न्यूरोलॉजिकल विकारांशी असतो.

2.4. ध्यान आणि संमोहनाचे स्वरूप (Nature of Meditation and Hypnosis:): ध्यान हे तंत्राचा एक प्रकार आहे ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती आपले मन शांत करण्यासाठी आणि एकाग्र करण्यासाठी विविध पद्धतीचा वापर करीत असते. ध्यानाचा मुख्य उद्देश म्हणजे मन शांत आणि एकाग्र करणे, तणाव आणि चिंता कमी करणे आणि आत्म-जागरूकता वाढवणे हा आहे. 

ध्यान करणारी व्यक्ती सहसा शांत आणि आरामदायी ठिकाणी बसते, डोळे बंद करते आणि आपले मन एकाग्र करण्यासाठी विविध तंत्रे वापरते, जसे की श्वासावर लक्ष केंद्रित करते किंवा मंत्र जप करते. 

ध्यानाचे अनेक फायदे आहेत, ज्यात तणाव आणि चिंता कमी करणे, झोपेची गुणवत्ता सुधारणे आणि आत्म-जागरूकता वाढवणे हे आहेत. 

संमोहन हे तंत्राचा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणले जाते ज्यामध्ये संमोहन तज्ञ अधिक सुचतो देत असतो.

      संमोहनाचा मुख्य उद्देश एखाद्या व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणणे आहे. ज्यामध्ये तो त्याचे विचार आणि वर्तन बदलू शकतो.

संमोहन प्रक्रियेमध्ये व्यक्ती सामान्यतः प्रशिक्षित संमोहन तज्ञासोबत काम करते, जो व्यक्तीला विशिष्ट स्थितीत आणण्यासाठी सूचना किंवा बळजबरी यासारख्या विविध तंत्रांचा वापर करतो.

 

संमोहनाचे अनेक फायदे आहेत, ज्यात तणाव आणि चिंता कमी करणे, वर्तन बदलणे आणि वेदना कमी करणे हे समाविष्ट आहे.

ध्यानाचा मुख्य उद्देश मनाला शांत आणि एकाग्र करणे हा आहे, तर संमोहनाचा मुख्य उद्देश व्यक्तीला एका विशिष्ट अवस्थेत आणणे आहे.

 ध्यान प्रक्रियेत व्यक्ती सहसा शांत आणि आरामदायी ठिकाणी बसते आणि आपले मन एकाग्र करण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करते, तर संमोहनामध्ये व्यक्ती सहसा प्रशिक्षित संमोहनतज्ञासोबत काम करते. ध्यान आणि संमोहन या दोन्हींचे स्वतःचे फायदे आहेत, परंतु ध्यान तणाव आणि चिंता कमी करण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करते, तर संमोहन वर्तन बदलण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करते. 

संमोहनाचे एक प्रकरण: सारा नावाची 35 वर्षीय महिला तिच्या डॉक्टरांकडे गेली कारण तिला तिची धूम्रपानाची सवय सोडायची होती. सारा अनेक वर्षांपासून धूम्रपान करत होती आणि तिला तिच्या आरोग्याची काळजी होती.

डॉक्टरांनी सारा संमोहनाची शिफारस केली, ही एक नैसर्गिक आणि सुरक्षित पद्धत आहे जी एखाद्या व्यक्तीला त्यांचे वर्तन आणि विचार बदलण्यास मदत करू शकते.

संमोहन दरम्यान, साराला आरामशीर आणि शांत स्थितीत आणले गेले. संमोहन तज्ञाने साराला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार आणि धूम्रपान सोडण्याबद्दल सकारात्मक विचार अशा विविध सूचना दिल्या.

संमोहनानंतर, साराने सांगितले की तिला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार येत आहेत आणि तिला धूम्रपान सोडण्यास प्रवृत्त झाले आहे.

काही आठवड्यांनंतर, साराने सांगितले की ती धूम्रपान सोडण्यात यशस्वी झाली आहे आणि तिच्या तब्येतीत सुधारणा होत आहे.

या प्रकरणात, संमोहनाने साराला तिची वागणूक आणि विचार बदलण्यास मदत केली आणि ती आपले ध्येय साध्य करण्यात यशस्वी झाली.

अ) संमोहन प्रस्थापित करण्याचे टप्पे (Steps in hypnotic induction): संमोहन ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये प्रशिक्षित संमोहन तज्ञ एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट स्थितीत आणण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करतो. संमोहन प्रस्थापित करण्याच्या पायऱ्या खालील प्रमाणे आहेत.

1.प्रारंभिक संभाषण: संमोहन तज्ञ व्यक्तीशी बोलतो आणि त्यांना संमोहनाची प्रक्रिया समजावून सांगतो.

2.विश्रांती आणि शांतता: संमोहन तज्ञ व्यक्तीला विश्रांती आणि शांततेच्या स्थितीत आणण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करतात, जसे की खोल श्वास घेण्यास सांगतो किंवा स्नायूंना आराम देण्यास सांगतो.

3.एकाग्रता:संमोहन तज्ञ व्यक्तीला मेणबत्तीची ज्योत किंवा विशिष्ट शब्द यासारख्या विशिष्ट वस्तू किंवा विचारावर लक्ष केंद्रित करण्यास सांगतो.

4.सूचना: संमोहनतज्ञ व्यक्तीला निरनिराळ्या सूचना करतो, जसे की आराम आणि शांततेच्या स्थितीत राहणे किंवा विशिष्ट वर्तन बदलणे.

5.खोली: संमोहन तज्ञ व्यक्तीला संमोहनात खोलवर नेण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करतो, जसे की मोजणी करणे किंवा विशिष्ट शब्द वापरणे.

6.स्थिरता: संमोहन तज्ञ व्यक्तीला संमोहन अवस्थेत स्थिर राहण्यास सांगतो, ज्यामुळे व्यक्तीला सूचना चांगल्या प्रकारे आत्मसात करण्यास मदत होते.

7.रेझिंग: संमोहन तज्ञ व्यक्तीला संमोहन अवस्थेतून उठवण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करतात, जसे की मोजणे किंवा विशिष्ट शब्द वापरणे.

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे, की संमोहन प्रशिक्षित व्यावसायिकांकडून केले पाहिजे आणि ते केवळ वैद्यकीय किंवा मानसिक हेतूंसाठीच वापरले पाहिजे.

2.5. तथ्य, मिथक आणि संमोहनाचे उपयोग:

तथ्य/वस्तुस्थिती:

1. संमोहन ही एक नैसर्गिक अवस्था आहे: संमोहन ही एक नैसर्गिक अवस्था आहे जी आपल्या दैनंदिन जीवनात घडते, जसे की आपण टीव्ही पाहतो किंवा गाडी चालवतो.
2. संमोहनामध्ये व्यक्ती जागरूक राहते: संमोहनामध्ये व्यक्ती जागरूक राहते आणि त्याला त्याच्या सभोवतालच्या गोष्टी जाणवू शकतात.
3. चिकित्सामध्ये संमोहनाचा वापर केला जातो: संमोहनाचा उपयोग थेरपीमध्ये वेदना व्यवस्थापन, तणाव व्यवस्थापन आणि वर्तन बदल यासारख्या विविध कारणांसाठी केला जातो.
4. संमोहनाचा उपयोग मानसशास्त्रात केला जातो: संमोहनाचा उपयोग मानसशास्त्रामध्ये विविध कारणांसाठी केला जातो, जसे की फोबियाचा उपचार करणे आणि आत्मविश्वास वाढवणे.

मिथक:

1. संमोहनामध्ये व्यक्ती नियंत्रित असते: संमोहनामध्ये व्यक्ती नियंत्रित असते ही एक मिथक आहे. किंबहुना, संमोहनामध्ये व्यक्ती जागरूक राहते आणि आपल्या सभोवतालच्या गोष्टी जाणवू शकते.
2. संमोहन दरम्यान व्यक्ती झोपी जाते: संमोहन दरम्यान व्यक्ती झोपी जाते ही एक मिथक आहे. किंबहुना, संमोहनामध्ये व्यक्ती जागरूक राहते आणि आपल्या सभोवतालच्या गोष्टी अनुभवू शकते.
3. संमोहनाचा उपयोग मनावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जातो: मनावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी संमोहनाचा उपयोग केला जातो ही एक मिथक आहे. खरं तर, संमोहनाचा वापर एखाद्या व्यक्तीला त्याचे वर्तन आणि विचार बदलण्यास मदत करण्यासाठी केला जातो.

उपयोजन:

1. औषधांमध्ये: संमोहनाचा उपयोग औषधांमध्ये वेदना व्यवस्थापन, तणाव व्यवस्थापन आणि वर्तनातील बदल यासारख्या विविध उद्देशांसाठी केला जातो.
2. मानसशास्त्रात: संमोहनाचा उपयोग मानसशास्त्रामध्ये विविध कारणांसाठी केला जातो, जसे की फोबियावर उपचार करणे आणि आत्मविश्वास वाढवणे.
3. शिक्षणात: संमोहनाचा उपयोग शिक्षणामध्ये विविध उद्देशांसाठी केला जातो, जसे की विद्यार्थ्यांना अभ्यासात मदत करणे आणि त्यांची एकाग्रता वाढवणे.
4. व्यवसायात: संमोहनाचा उपयोग व्यवसायात विविध कारणांसाठी केला जातो, जसे की कर्मचाऱ्यांना प्रेरित करणे आणि त्यांची उत्पादकता वाढवणे.

 प्रकरण तिसरे

 अध्ययन आणि स्मरण 

शिकणे म्हणजे काय? शिकण्याला मानसशास्त्रात ‘अध्ययन’ असं म्हणतात. शिकणे ही एक सक्रिय प्रक्रिया आहे. जरी तुम्ही तुलनेने पटकन काहीतरी शिकलात तरीही ती एक ‘बहु-चरण’ प्रक्रिया आहे. शिकण्यासाठी, तुम्हाला ‘नवीन माहिती’ भेटणे आवश्यक आहे, त्याकडे ‘लक्ष देणे’ आवश्यक आहे, तुम्हाला आधीपासून माहित असलेल्या गोष्टींशी ‘समन्वय साधणे’ आवश्यक आहे, ती तुमच्या ‘स्मृतीमध्ये संग्रहित’ करणे आणि तीचा ‘उपयोग करणे’ आवश्यक आहे. शिकण्याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे; संवाद, सराव आणि अनुभवाद्वारे मानवी वर्तन बदलण्यासाठी ज्ञान प्राप्त करण्याची ही प्रक्रिया आहे. 

3.1. शिकवण्याचे किंवा अध्ययनाचे स्वरूप व व्याप्ती:

1. ज्ञान संपादन: शिक्षणामध्ये व्यक्तीला नवीन ज्ञान, कौशल्ये आणि माहिती मिळवण्याची संधी मिळते. अध्ययन म्हणजे माहिती, ज्ञान आणि कौशल्यांचे संपादन आहे. 
2. वर्तनात बदल: शिक्षणात व्यक्तीच्या वर्तनात बदल घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला जातो. अध्ययन म्हणजे सरावाने व्यक्ती वर्तनात होणाऱ्या सापेक्षता टिकाऊ स्वरूपाच्या बदलांना अध्ययन असे म्हणतात. 
3. वैयक्तिक विकास:व्यक्तीच्या वैयक्तिक विकासाला शिकवण्यात मदत होते. व्यक्तीच्या क्षमता, कौशल्य आणि ज्ञान विकसित झाल्यामुळे व्यक्तीचा व्यक्तिमत्व विकास होतो. व्यक्तिमत्व विकासाचे साधन म्हणजेच अध्ययन होय, अशी देखील त्याची व्याख्या केली जाते.

अध्यापनाची व्याप्ती खूप मोठी आहे. जेव्हा तुम्ही शिकण्याचा विचार करता, तेव्हा बालपण आणि प्रौढावस्थेत होणाऱ्या औपचारिक शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणे सोपे असते. परंतु शिकणे ही एक ‘सतत चालणारी प्रक्रिया’ आहे, जी आयुष्यभर घडते आणि ती वर्गापुरती मर्यादित नसते. जे शाळा महाविद्यालयात प्रवेश शिकले जाते त्याला औपचारिक शिक्षण म्हणतात. याउलट, जे शाळेच्या बाहेर समाजातून अनुकरणाने शिकले जाते त्याला अनौपचारिक शिक्षणाचे म्हणतात. व्यक्ती औपचारिक शिक्षणापेक्षा अनौपचारिक शिक्षणातून अधिक गोष्टी शिकत असते.

3.2. अभिजात अभिसंधान- पावलोव्हचा प्रयोग:

अभिजात अभिसंधान ही एक प्रकारची शिकण्याची प्रक्रिया आहे. ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट उद्धिपकासी जोडून नवीन प्रतिक्रिय शिकण्यास मदत केली जाते. पावलोव्ह नावाच्या मानसशास्त्रज्ञाने अभिजात अभिसंधानाचा प्रयोग केला तो खालील प्रमाणे आहे.

पावलोव्हचा प्रयोग: इव्हान पावलोव्ह यांनी त्यांच्या प्रयोगांमध्ये कुत्र्यांचा वापर करून अभिजात अभिसंधनाची प्रक्रिया स्पष्ट केली. कुत्र्यांना खायला देण्यापूर्वी त्याने घंटा वाजवली. सुरुवातीला कुत्र्यांने घंटेच्या आवाजाला प्रतिसाद दिला नाही, पण त्यांना खायला दिल्यावर लाळ गाळण्याची प्रतिक्रिया दिली. काही वेळाने पावलोव्हने बेल वाजवली, पण जेवण दिले नाही. यावेळी कुत्र्यांना खायला मिळत नसतानाही घंटा वाजल्याने लाळ गाळण्याची देऊ लागला. हा प्रयोग अभिजात अभिसंधानाचे तत्व प्रदर्शित करतो.

शास्त्रीय कंडिशनिंगची तत्त्वे:

1. उत्तेजक: उत्तेजक अशी गोष्ट आहे जी एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट प्रतिक्रियेसाठी प्रवृत्त करते.

2. प्रतिसाद: प्रतिसाद हा उत्तेजकाला व्यक्तीचा प्रतिसाद असतो.

3. सहसंबंध: सहसंबंध म्हणजे उत्तेजन आणि प्रतिसाद यांच्यातील संबंध.

4. कंडिशनिंग: कंडिशनिंग ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट उत्तेजनाशी जोडून नवीन प्रतिसाद शिकण्यास मदत केली जाते.

१. शिकण्यात बदलाचा समावेश होतो: शिक्षण ही एक पुनर्रचना, एकत्रित विचार, कौशल्य, माहिती आणि तिचा उपयोग करण्याची प्रक्रिया आहे. उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादे मूल वाचायला शिकते, तेव्हा ते आयुष्यभर वाचलेलं ज्ञान आणि वर्तन टिकवून ठेवू शकते. 

२.सर्व शिक्षणामध्ये क्रियाकलापांचा (क्रिया-प्रतीक्रिया) समावेश असतो: या क्रियाकलापांमध्ये शारीरिक किंवा मानसिक क्रियाकलापांचा समावेश असतो. ते विविध स्नायू, हाडे इत्यादींचा समावेश असलेल्या जटिल शारीरीक क्रियाकलाप असू शकतात. तसेच, मानसिक क्रियाकलाप अगदी सोप्या असू शकतात, ज्यात मनाच्या एक किंवा दोन क्रियाकलापांचा समावेश असतो, किंवा जटिल, ज्यामध्ये उच्च मानसिक क्रियाकलापांचा समावेश असतो. 

३. शिकण्यासाठी परस्परसंवाद आवश्यक आहे: शिकण्याच्या वेळी, व्यक्ती सतत संवाद साधला जातो आणि त्यावर वातावरणाचा प्रभाव पडतो. हा अनुभव त्याला प्रभावीपणे हाताळण्यासाठी त्याच्या वर्तनात बदल किंवा सुधारणा करण्यास प्रवृत्त करतो. 

 ४. शिक्षण प्रक्रिया रचनात्मक असते: शिकण्यातून होणारा ‘बदल कायमस्वरूपी’ असावा असतो. तात्पुरते बदल केवळ प्रतिबिंबित करणारे असू शकतात आणि कोणत्याही शिक्षणाचे प्रतिनिधित्व करण्यात अयशस्वी होऊ शकतात. 

 ५. शिकणे ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे: शिकणे ही एखाद्या व्यक्तीला सादर केलेली माहिती मिळवण्याची आणि वापरण्याची ‘आजीवन प्रक्रिया’ आहे. ते स्थिर नसते. एखादी व्यक्ती नवीन माहिती मिळवणे कधीही थांबवत नाही. हे एखाद्या व्यक्तीचे मन सक्रिय आणि जागरूक ठेवते परंतु तो सभोवतालच्या जगाबद्दल जागरूक देखील असतो. 

६.शिकणे आयुष्यभर यादृच्छिकपणे घडते: कोणतीही गोष्ट शिकणे यादृच्छिकपणे आयुष्यभर घडते. नवीन अनुभव, माहिती मिळवणे आणि आपल्या आकलनातून, उदाहरणार्थ: वर्तमानपत्र वाचणे किंवा बातम्यांचे प्रसारण पाहणे, मित्र किंवा सहकाऱ्याशी बोलणे, संधी भेटणे आणि अनपेक्षित अनुभवातून देखिल काही गोष्टी शिकल्या जातात. ७. शिकण्यामध्ये समस्या सोडवणे समाविष्ट आहे: शिक्षणामध्ये समस्या सोडवणे समाविष्ट असते, म्हणजे, एखाद्या परिस्थितीत भिन्न सामग्रीमधील संबंध समजून घेणे, शोधणे आणि सोडवणे आवश्यक आहे. 

८. शिकण्यामध्ये विचार करण्यापेक्षा कितीतरी जास्त गोष्टींचा समावेश होतो: शिकण्यामध्ये विचार करण्यापेक्षा कितीतरी जास्त गोष्टींचा समावेश होतो: यात संपूर्ण व्यक्तिमत्त्व - संवेदना, भावना, अंतर्ज्ञान, विश्वास, मूल्ये आणि इच्छा यांचा समावेश होतो. जर आपल्यात शिकण्याची इच्छा नसेल तर आपण शिकू शकत नाही आणि जर आपण शिकलो तर आपण एका प्रकारे बदललेलो असतो. जर शिकण्याने काही फरक पडत नसेल तर त्याला फारच कमी महत्त्व असू शकते. ९.शिकण्यासाठी अनुभव आवश्यक आहे: शिकण्यासाठी काही प्रकारचे अनुभव आवश्यक आहेत. आपण प्रत्यक्ष निरीक्षणातून किंवा प्रशिक्षण, मार्गदर्शन, प्रशिक्षण आणि शिकवण्यासारख्या औपचारिक दृष्टिकोनातून अनुभव मिळवू शकतो . शिकणे म्हणजे कमी-अधिक प्रमाणात नवीन प्रवचन, नवीन बोलण्याची, वागण्याची, संवाद साधण्याची पद्धत, जगाकडे पाहण्याची दृष्टी आणि जाणून घेणे होय. जेव्हा मिळालेली माहिती वापरली आणि समजून घेतली जाईल तेव्हाच ते यशस्वी होईल. 

अध्ययानाच्या विविध शैली विद्यार्थी सर्वोत्तम कसे शिकतात? अभ्यास करताना माहिती अधिक कार्यक्षमतेने लक्षात ठेवण्यासाठी प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे एक धोरण असते. त्यापैकी काही नोट्स घेतात; काही आकृती बनवतात; काही लेक्चर इ. ऐकणे पसंत करतात. कोणतीही शिकण्याची शैली सर्व विद्यार्थ्यांना बसत नसल्यामुळे, शास्त्रज्ञांनी नवीन माहिती शिकण्याचा मार्ग समजून घेण्यासाठी संशोधन केले आहे. त्यांनी वेगळे केलेले शिक्षणाचे प्रकार पाहू. शिक्षणात शिकण्याचे मुख्य चार प्रकार कोणते आहेत? आम्ही आधी नमूद केले आहे की शास्त्रज्ञांनी अनेक वर्षांपासून विद्यार्थ्यांना संशोधनाद्वारे शिकण्याचे सर्वोत्तम मार्ग समजून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. लोकप्रिय सिद्धांतांपैकी एक, आजपर्यंत, VARK मॉडेल आहे. हे मॉडेल चार प्रकारचे शिकणारे ओळखते: व्हिज्युअल, श्रवण, किनेस्थेटिक आणि वाचन/लेखन. बहुतेक लोक या चार शैलींचे संयोजन आहेत, परंतु त्यापेक्षा जास्त वेळा त्यांच्याकडे शिकण्याची मुख्य शैली आहे. यातील प्रत्येक शैलीला शिकवण्याची एक पूरक पद्धत आहे. आता, यातील प्रत्येक शैलीची वैशिष्ट्ये आणि त्यांचा वापर कसा करायचा ते पाहू. 

१. व्हिज्युअल शिक्षण शैली दृश्य-शिक्षण व्हिज्युअल लर्नर अशा व्यक्ती आहेत जे त्यांची माहिती दृष्यदृष्ट्या घेण्यास प्राधान्य देतात - मग ते नकाशे, आलेख, आकृत्या, तक्ते आणि इतर. तथापि, ते फोटो किंवा व्हिडिओंना चांगला प्रतिसाद देतातच असे नाही, त्याऐवजी नमुने आणि आकार यासारख्या भिन्न व्हिज्युअल एड्सचा वापर करून त्यांची माहिती आवश्यक असते. व्हिज्युअल शिकणाऱ्यांना सादर करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे त्यांना वेगवेगळ्या कल्पनांमधील संबंध दृष्यदृष्ट्या दाखवणे. उदाहरणार्थ, वैज्ञानिक प्रक्रियेचे स्पष्टीकरण देताना, ते फ्लो चार्ट वापरून केले जाऊ शकते. 

२.  श्रवणविषयक शिकण्याची शैली श्रवण-शिक्षण श्रवणविषयक शिकणारे असे व्यक्ती असतात जे जेव्हा ते ऐकले किंवा बोलले जातात तेव्हा श्रवणविषयक स्वरूपात माहिती घेतात तेव्हा ते अधिक चांगले शिकतात. आधीच्या कल्पनांचा विचार करण्याऐवजी ते बोलल्यानंतर त्यांच्या कल्पनांची क्रमवारी लावतात. कारण, त्यांच्यासाठी, गोष्टी मोठ्याने बोलल्याने त्यांना संकल्पना समजण्यास मदत होते. श्रवणविषयक शिकणारे भाषण आणि गटचर्चा यासारख्या रणनीतींद्वारे माहिती सादर केल्यावर ते उत्तम शिकतात. धड्यांची पुनरावृत्ती करणे, व्याख्यानांचे रेकॉर्डिंग करणे, वर्गमित्रांना कल्पना समजावून सांगणे आवश्यक असणारे गट क्रियाकलाप इत्यादींचा त्यांना फायदा होऊ शकतो. 

३. किनेस्थेटिक शिकण्याची शैली kinesthetic-शिक्षण कायनेस्थेटिक शिकणारे अशा व्यक्ती आहेत जे करून शिकण्यास प्राधान्य देतात. ते प्रत्यक्ष अनुभव घेतात. ते सहसा वास्तविकतेच्या अधिक संपर्कात असतात आणि त्याच्याशी अधिक जोडलेले असतात, म्हणूनच काहीतरी चांगले समजून घेण्यासाठी त्यांना स्पर्श अनुभव वापरणे आवश्यक आहे. किनेस्थेटीक शिकणाऱ्याला नवीन माहिती सादर करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे वैयक्तिक अनुभव, सराव, उदाहरणे किंवा सिम्युलेशन. उदाहरणार्थ, ते स्वतः प्रयोग पुन्हा तयार करून लक्षात ठेवू शकतात. 

४. वाचन/लेखन शैली नोट्स घेणे वाचन/लेखन शिकणारे माहिती शब्दात असताना उत्तम वापरतात, मग ती लिहून किंवा वाचून असो. त्यांच्यासाठी, कल्पनेच्या कोणत्याही दृश्य किंवा श्रवणविषयक प्रतिनिधित्वापेक्षा मजकूर अधिक शक्तिशाली आहे. या व्यक्ती सहसा लेखी असाइनमेंटवर खूप चांगली कामगिरी करतात. वाचन/लेखन शिकणाऱ्याला एखादा विशिष्ट धडा गुंतवून ठेवण्यासाठी आणि समजून घेण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत. उदाहरणार्थ, त्यांनी लेखी विधानांद्वारे तक्ते आणि आकृत्यांचे वर्णन करणे, विषयांवर लिखित प्रश्नमंजुषा घेणे किंवा त्यांना लेखी असाइनमेंट देणे चांगले होईल. 

शिकण्याच्या शैलीचे इतर प्रकार आता आम्ही काही शिकण्याच्या शैलींवर चर्चा केली आहे. जी काही काळापासून चालू आहेत, आता आम्ही थोडे सखोलपणे काही इतर शिक्षण शैलीचा विचार करु. अलीकडील अभ्यास आणि सिद्धांत असे सूचित करतात की 3 ते 170 विविध प्रकारच्या शिक्षण शैली आहेत. इतर प्रकारच्या शिक्षण शैली, एक इंद्रिय आणि सामाजिक पैलूंवर आधारित, यात समाविष्ट आहे: 

१.तार्किक /विश्लेषणात्मक शिकणारे: नावाप्रमाणेच, विश्लेषणात्मक शिकणारे विशिष्ट विषय समजून घेण्यासाठी तर्कशास्त्र आणि विश्लेषणात्मक कौशल्यांवर अवलंबून असतात. या प्रकारचे शिकणारे त्यांच्या शिक्षणातील कनेक्शन, कारणे, नमुने आणि परिणाम शोधतात. एक शिक्षक विश्लेषणात्मक विद्यार्थ्यांना गुंतवून ठेवू शकतो आणि प्रवृत्त करू शकतो. ज्यांना अर्थ लावणे आवश्यक आहे असे प्रश्न उपस्थित करून, समस्या सोडवण्याची कौशल्ये सक्रिय करणारी सामग्री वापरून आणि विद्यार्थ्यांना तथ्ये किंवा तर्काच्या आधारे निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी उत्तेजित करू शकतो. 

२.सामाजिक/भाषिक शिकणारे या प्रकारचे शिकणारे शैक्षणिक धडे पसंत करतात ज्यात समवयस्क काम किंवा सहभाग समाविष्ट असतो. सामाजिक/भाषिक शिकणाऱ्यांना या सहभागातून दोन गोष्टी मिळतात: समाजीकरण (जे त्यांना आवडते) आणि एखाद्या विषयाची चांगली समज. शिक्षक भूमिका बजावणे, गट क्रियाकलाप वापरून आणि विद्यार्थ्यांच्या परस्परसंवादाला प्रोत्साहन देऊन (प्रश्न विचारणे, कथा शेअर करणे इ.) वापरून अशा प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना प्रेरित करू शकतात. 

३.एकटे शिकणारे एकटे शिकणारे इतर विद्यार्थ्यांशी संवाद न साधता एकटेच अभ्यास करणे पसंत करतात. वैयक्तिक कार्य हे एकल विद्यार्थ्याचे गुण आहे. वैयक्तिक काम (डायरी ठेवण्यासह) आणि समस्या सोडवण्याची कौशल्ये, विद्यार्थ्याच्या वैयक्तिक कर्तृत्वाची ओळख करून घेणे इत्यादी क्रियाकलापांचा वापर करून शिक्षक या प्रकारच्या शिकणाऱ्यांना मदत करू शकतात. ४.निसर्ग शिकणारे निसर्गाच्या सान्निध्यात असताना या प्रकारचे शिकणारे उत्कृष्ट असतात. निसर्ग शिकणाऱ्याचे आदर्श अभ्यासाचे वातावरण हे शांत आणि आरामदायी वातावरण असते. जर आपल्याला निसर्ग शिकणाऱ्यांची दुसऱ्या प्रकाराशी तुलना करायची असेल, तर ते स्पर्शज्ञानी शिकणारे असतील. निसर्ग शिकणाऱ्यांना चांगले शिकण्यासाठी बाहेर राहणे आवश्यक आहे. निसर्गात शिकणे नेहमीच शक्य नसले तरी, शिक्षक अजूनही हाताने क्रियाकलाप नियुक्त करून, शक्य असेल तेव्हा घराबाहेर वर्ग लावून आणि नवीन धडा समजावून सांगताना निसर्गाची उदाहरणे वापरून विद्यार्थ्यांमध्ये ही शिकण्याची शैली वाढवू शकतात. 

विद्यार्थी सर्वोत्तम कसे शिकतात? प्रत्येकाची शिकण्याची एक अद्वितीय पद्धत आहे हे लक्षात घेता, विशिष्ट शिक्षण शैली हा सर्वोत्तम मार्ग आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरेल. तथापि, आपल्या अभ्यासासाठी आपली स्वतःची शिकण्याची शैली समजून घेणे खूप महत्वाचे आहे. एखादी व्यक्ती ज्या प्रकारे माहितीचा सर्वोत्तम वापर करते तो त्यांच्या शैक्षणिक यशाचा निर्णायक घटक असू शकतो, ते कोणत्या प्रकारचे शिकणारे आहेत हे समजून घेणे अत्यावश्यक आहे. शिकण्याच्या चारही पद्धती वापरून तुम्ही हे करू शकता आणि नंतर कोणती पद्धत तुम्हाला सर्वोत्कृष्ट लक्षात ठेवण्यास मदत करेल हे ठरवू शकता. तुमच्यासाठी कोणत्या प्रकारची शैली योग्य आहे हे एकदा तुम्हाला कळले की, तुम्ही तुमच्या गरजेनुसार तुमचा अभ्यास तयार करू शकता. वातावरण आणि संज्ञानात्मक आणि भावनिक घटकांसह कोणीतरी सर्वोत्तम कसे शिकते यावर परिणाम करणारे अनेक घटक आहेत. तथापि, तुमची शिकण्याची शैली समजून घेणे तुम्हाला अधिक सहजपणे शिकण्यात मदत करू शकते. दुसरीकडे, शिक्षकांना देखील शिकवताना त्यांना येऊ शकणाऱ्या विविध शिक्षण शैलींबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे. चांगले परिणाम मिळविण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला समजणे आणि विशिष्ट शिक्षण शैली समाविष्ट करणे सोपे असले तरी, एका वर्गात 20 विद्यार्थी असलेल्या शिक्षकासाठी हे सोपे नाही. तथापि, याचा अर्थ असा नाही की शिक्षकाने त्यांच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजा पूर्णपणे समजून घेण्याचा आणि पूर्ण करण्याचा प्रयत्न सोडून द्यावा. या कोंडीवर एक सोपा उपाय म्हणजे शक्य तितक्या क्रियाकलाप आणि व्यायाम वापरणे जे विविध शिक्षण शैली पूर्ण करतात. अशाप्रकारे, शिक्षकांना मोठ्या 'प्रेक्षकां'पर्यंत पोहोचण्याची चांगली संधी असते आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्यांच्या पसंतीच्या परिस्थितीत शिकण्याची संधी मिळते.