सत्र दुसरे

प्रकरण १ ले

अवधान आणि संवेदन

(Attention &Perception )

आपल्या सभोवताली ज्या घटना घडतात त्याची जाणीव आपल्याला वेदनेंद्रियामार्फत होत असते. वेदनेंद्रियांनाच ज्ञाननेंद्रिये किंवा पंचेंद्रिये देखील म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा ही मानवाची पाच वेदनेंद्रिये आहेत. आपल्या सभोवताली अनेक घटना घडत असतात. त्या सर्व घटनांची जाणिव आपल्याला आपल्या वेदनेंद्रियांमार्फत होते. परंतु त्या सर्वच घटनांचा आपल्याला ‘बोध’ (अर्थ समजत) होत नाही. कारण आपल्या वेदन इंद्रियांची क्षमता मर्यादित असते. अतिसूक्ष्म धूलिकण आपल्या डोळ्यांनी आपल्याला दिसत नाहीत, अत्यल्प वास आपल्या नाकाला जाणवत नाही, अतिसूक्ष्म आवाज आपल्याला कानाने ऐकू येत नाही. आपल्या सभोवतालच्या परिसरातील गोष्टींचा आपल्याला जो ‘अर्थबोध’ होतो, त्या मानसिक प्रक्रियेला संवेदन किंवा बोधन म्हणतात. अगोदर माणसाला वेदनेंद्रियांमार्फत परिसरातील उद्दीपकांची जाणीव होते व त्यानंतर संवेदन घडते.

लक्ष देणे हि एक जटिल बोधात्मक कार्य आहे, जे मानवी वर्तनासाठी अत्यावश्यक आहे. ही एक अनेक महत्त्वाच्या मानसिक प्रक्रियांपैकी जसे की विचार करणे, कल्पना करणे, लक्षात ठेवणे यांच्या सारखी एक मानसिक प्रक्रिया आहे. अवधान किंवा लक्ष देणे मानवी वर्तनाचा अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. आपल्याला लक्ष केंद्रित केल्याशिवाय कोणत्याही गोष्टीचा विचार करणे कठीण आहे. अवधानाशिवाय मानवी वर्तन अशक्य आहे.

आधुनिक मानसशास्त्राचे जनक विल्हेल्म वूंट यांनीच मानसशास्त्राच्या क्षेत्राकडे अवधानाचा अभ्यास सुरू केला. त्यांचा असा विश्वास होता की, लक्ष देणे किंवा अवधान देणे ही एक आंतरिक क्रिया आहे, ज्यामुळे कमी जाणिवेत अधिक कल्पना अथवा कृती निर्माण होतात.

१. १. वेदन प्रक्रियेचे स्वरूप (Nature and Process of Sensation):

वेदन ही एक बोधन प्रक्रिया आहे. ज्याद्वारे आपण आपल्या वेदनेंद्रियांद्वारे वातावरणातील बाह्य उद्दीपकांना ओळखतो आणि त्यांना प्रतिसाद देत असतो. आपल्या पाच इंद्रियांद्वारे- डोळे-दृष्टी, कान-श्रवण, त्वचा-स्पर्श, जिभ-चव आणि नाक-वास, आपण सभोवतालचे जग अनुभवत असतो. आपण जेव्हा सुंदर सूर्यास्त पाहतो, आवडते गाणे ऐकतो,आपल्या त्वचेवर सूर्याची उष्णता अनुभवतो, तेव्हा आपली वेदन प्रक्रिया आपल्याला हे अनुभव जाणण्यास (जाणिव) आणि त्यांचे कौतुक करण्यास अनुमती देते. उद्दीपकांची नुसती जाणीव होणे म्हणजे वेदन होय, तर उद्दीपकाचे अर्थबोधन होणे म्हणजे संवेदन. उदा. नुसते व्याख्यान ऐकणे म्हणजे वेदन आहे; तर व्याख्यानाचा अर्थ समजणे म्हणजे संवेदन आहे. यावरुन वेदन ही संवेदनाची पहिली पायरी असल्याचे सिद्ध होते. म्हणजे वेदनाशिवाय संवेदन होऊ शकत नाही. तसेच वेदन होण्यापूर्वी अवधान किंवा लक्ष देण्याची प्रक्रिया घडते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास बोधनाच्या प्रक्रियेत अवधान+वेदन+संवेदन असा त्या प्रक्रियांचा क्रम बघायला मिळतो. हा क्रम बदलला जाऊ शकते.

वेदन प्रक्रियेचे स्वरूप आपल्या वेदनिक अवयवांमधील आणि त्यांना येणाऱ्या उत्तेजनांमधील जटिल परस्परसंवादांने स्पष्ट करता येईल. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण तेजस्वी प्रकाश पाहतो, तेव्हा आपले डोळे प्रकाश लहरींनी दिपतात आणि पुढे अर्थबोधनाच्या प्रक्रियेसाठी मेंदूला सिग्नल पाठवतात. त्याचप्रमाणे, जेव्हा आपण स्वादिष्ट जेवण जेवतो तेव्हा आपल्या रुचिपेशींना चवीची जाणिव होते आणि चवीचा अर्थ लावण्यासाठी मेंदूला सिग्नल पाठवतात. ही प्रक्रिया आपल्याला समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण संवेदी अनुभव घेण्यास सक्षम करते. वेदन आणि संवेदन प्रक्रिया आपल्याला सभोवतालच्या वातावरणाशी समायोजन करण्यास आणि संवाद साधण्यास मदत करते.

वेदन प्रक्रिया आपल्या वेदनिक रिसेप्टर्सच्या उत्तेजनाने सुरू होते. रिसेप्टर्स म्हणजे जे विशिष्ट प्रकारच्या उत्तेजनांना प्रतिसाद देणाऱ्या विशेष पेशी आहेत. उदाहरणार्थ, आपल्या डोळ्यांमध्ये प्रकाश लाटा शोधणारे फोटोरिसेप्टर्स असतात, तर आपल्या त्वचेत दाब आणि तापमान शोधणारे स्पर्श रिसेप्टर्स असतात. एकदा एखादी प्रेरणा आढळली की, संवेदी रिसेप्टर्स प्रक्रिया आणि अर्थ लावण्यासाठी मज्जासंस्थेद्वारे मेंदूला सिग्नल पाठवतात. त्यानंतर मेंदू या सिग्नलना एकत्रित करून एक सुसंगत संवेदी अनुभव तयार करतो ज्यामुळे आपल्याला आपल्या वातावरणाची जाणीव होते.

शेवटी, आपल्या सभोवतालच्या जगाला समजून घेण्याच्या आणि त्यांच्याशी संवाद साधण्याच्या आपल्या क्षमतेसाठी अवधान, वेदन आणि संवेदन प्रक्रिया आवश्यक आहे. आपले वेदनिक अवयव उद्दीपकांना शोधण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात; तर मेंदू समृद्ध संवेदी अनुभव निर्माण करण्यासाठी या सिग्नलवर प्रक्रिया आणि अर्थ लावतो. वेदनाद्वारे आपण निसर्गाच्या सौंदर्याचे कौतुक करू शकतो, जगाच्या चवी आणि ध्वनींचा आनंद घेऊ शकतो, जागरूकता आणि समजुतीने आपल्या वातावरणासोबत संयोजन करू शकतो.

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन (Habituation and Sensory Adaptation):

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या दोन प्रक्रिया मेंदू आणि शरीरात सतत किंवा पुनरावृत्ती होणाऱ्या उद्दीपकांच्या प्रतिसादात घडतात. सवय म्हणजे जेव्हा आपण वेळोवेळी एखाद्या उद्दीपकाला कमी प्रतिसाद देतो, कारण आपण त्याच्या वारंवार संपर्कात आलेलो असतो. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही एखाद्या गोंगाट करणाऱ्या बांधकामाच्या शेजारी राहत असाल, तर सुरुवातीला तुम्हाला तो आवाज खूप त्रासदायक वाटू शकतो, परंतु कालांतराने तुम्हाला त्याची सवय झालेली असते, त्यामुळे तुमचे त्याकडे लक्षही जाणार नाही. याचे कारण असे की, तुमच्या मेंदूला त्या आवाजाची सवय झाली आहे आणि आता तो धोकादायक किंवा तुमचे लक्ष देण्याची गरज असलेली गोष्ट उरलेली नाही.

दुसरीकडे, वेदनिक अनुकूलन म्हणजे, जेव्हा आपले वेदनिक रिसेप्टर्स सतत किंवा पुनरावृत्ती होणाऱ्या उद्दीपकाला कमी प्रतिसाद देतात, तेव्हा त्याला वेदनिक अनुकूलन असं म्हणतात. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही सुगंधित लोशन लावले तर सुरुवातीला त्याचा तुम्हाला तीव्र वास जाणवू शकतो, परंतु काही काळानंतर, तुम्हाला तो वास येत नाही. कारण तुमच्या नाकातील तुमचे घाणेंद्रियाचे रिसेप्टर्स सुगंधासाठी असंवेदनशील झालेले असतात.

सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या दोन्ही महत्त्वाच्या प्रक्रिया आहेत. ज्या आपल्या मेंदू आणि शरीरांना नवीन किंवा बदलत्या उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास अनुमती देतात. जे आपल्या अस्तित्वासाठी किंवा कल्याणासाठी अधिक महत्वाचे असू शकते. कल्पना करा की, जर प्रत्येक लहानसा आवाज किंवा वास सतत आपले लक्ष वेधून घेत राहिला, तर आपण योग्यरित्या कार्य करू शकणार नाही. या प्रक्रिया आपल्याला असंबद्ध माहितीची गाळणी (Filter) करण्यास आणि आपल्या वातावरणात सर्वात महत्वाच्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करतात.

शेवटी, सवय आणि वेदनिक अनुकूलन या नैसर्गिक प्रक्रिया आहेत. ज्या आपल्याला वातावरणाशी जुळवून घेण्यास आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाची जाणीव करून देण्यास मदत करतात. या प्रक्रिया कशा कार्य करतात, हे समजून घेतल्याने आपल्याला काही विशिष्ट उद्दीपकांकडे दुर्लक्ष का होते? किंवा कालांतराने विशिष्ट उद्दीपकांबद्दल कमी संवेदनशील का होतात? हे समजण्यास मदत होऊ शकते. हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, या प्रक्रिया आपल्या एकूण कल्याणासाठी आणि गुंतागुंतीच्या जगात कार्य करण्याच्या क्षमतेसाठी आवश्यक आहेत.

१.२. अवधनाची व्याख्या व स्वरूप (Nature and Meaning of Attention):

लक्ष देणे ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे. जिला मानसशास्त्रात अवधान केंद्रित करणे म्हणतात. जी आपल्याला आपल्या वातावरणातील काही विशिष्ट माहिती किंवा उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते. ही आपल्या मेंदूची क्षमता आहे, जी आपल्याला आपल्या सभोवतालची माहितीची गाळणी (Filter) करण्यास आणि काही विशिष्ट माहितीवर लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते.

आपल्या सभोतालच्या अनेक उद्धिपक असतात. त्या सर्वांकडे आपल्याला लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते. एका वेळी आपण एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष देत असतो. अनेक उद्धिपकांमधून एकाच उद्धिपकाकडे लक्ष केन्द्रित करण्याच्या मानसिक प्रक्रियेला मानसशास्त्रात अवधान म्हणतात. इतर गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून निवडकपणे एका गोष्टीवर किंवा घटनेवर लक्ष केंद्रित करण्याची ही बोधात्मक प्रक्रिया आहे. उदा. महिला गहू निवडतांना अनेक गव्हांपैकी फक्त खड्यांवर अवधान केंद्रित करीत असतात.

अवधान म्हणजे कोणतेही कार्य करण्यासाठी प्राण्याने केलेली शरीर आणि मनाची सिद्धता होय. लक्ष किंवा अवधान हे एक निवड प्रक्रिया म्हणून संदर्भित केले जाऊ शकते. ध्वनी, प्रतिमा, गंध किंवा अंतर्गत विचार यांसारख्या बाह्य गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आपल्याला जागरूकतेची एक विशिष्ट पातळी राखली पाहिजे. निशाणाबाज जेव्हा निशाणा धरतो, तेव्हा तो एक डोळा बंद करून संपूर्ण शरीर आणि मन एकाग्र करून निशाणा साधतो. क्रिकेटच्या मैदानावरील सर्व खेळाडूंचे आणि प्रेक्षकांचे अवधान इतर गोष्टी वगळून फक्त चेंडूवर असते. चेंडू ज्या दिशेला जाईल त्या दिशेला सगळ्यांच्या नजरा वळत असतात.

अवधानाची वैशिष्ट्ये (Characteristics of Attention):

अवधानाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

निवडकता (Selectivity): अवधान हे निवडक असते. म्हणजे आपण आपल्या वातावरणातील काही विशिष्ट माहितीवरच लक्ष केंद्रित करतो आणि इतर माहितीकडे दुर्लक्ष करीत असतो.
एकाग्रता (Concentration): अवधानात एकाग्रता आवश्यक आहे. याचा अर्थ आपण आपले लक्ष एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर केंद्रित केले पाहिजे.
स्थिरता (Stability): अवधान स्थिर असणे आवश्यक आहे. म्हणजे आपण आपले लक्ष एका विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर दीर्घकाळ केंद्रित ठेवले पाहिजे. तरच तिचे आपल्याला चांगले आकलन होऊ शकते.
विभाज्यता (Divisibility): अवधान विभाज्य असू शकते. याचा अर्थ आपण एकाच वेळी एकापेक्षा जास्त कार्यांवर लक्ष केंद्रित करू शकतो. आपल्या अवधानाचे विभाजन करू शकतो.
नियंत्रण (Control): अवधान नियंत्रित केले पाहिजे, याचा अर्थ आपण आपले लक्ष नियंत्रित करण्यास सक्षम असले पाहिजे.
लवचिकता (Flexibility): अवधान लवचिक असले पाहिजे, याचा अर्थ आपण आपले लक्ष त्वरीत बदलण्यास सक्षम असले पाहिजे. हव्या त्या वेळी हव्या त्या गोष्टीवर अवधान स्थिर करता आले पाहिजेत. एखाद्या त्रासदायक गोष्टीवरून अवधान हटवून आपल्या कामावर लक्ष देता आले पाहिजे.
प्रेरणा (Motivation): अवधान हे प्रेरणेवर अवलंबून असते, याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर आपले लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आपण प्रवृत्त केले पाहिजे. अवधान आपल्या प्रेरणेनुसार बदलता आले पाहिजे.
इच्छा/आवेग(Volition): अवधान आवेगावर अवलंबून असते, याचा अर्थ एखाद्या विशिष्ट कार्यावर किंवा माहितीवर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची प्रेरणा आपल्याकडे असली पाहिजे. यालाच मनाचा लहरीपणा देखील म्हणतात. मनात जशा लहरी निर्माण होतात तसे आपले अवधान तिकडे पळत सुटते.

अवधानाचे प्रकार (Types of Attention):

लक्ष किंवा अवधानाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत-

ऐच्छिक अवधान: जेव्हा आपण आपले लक्ष आपल्या इच्छेनुसार एखाद्या गोष्टीवर केंद्रित करतो आणि आनंद मिळवतो तेव्हा त्याला ऐच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादा विद्यार्थी परीक्षेच्या देतो असतो किंवा एखाद्या कठीण उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा तो त्याचे मन सक्रिय करतो आणि स्वतःच्या इच्छेने त्या उताऱ्याचा अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो, याला ऐच्छिक लक्ष किंवा अवधान असे म्हणतात. ऐच्छिक अवधानात व्यक्तीची इच्छा किंवा उद्देश महत्वाचा असतो. इथे परीक्षा उत्तीर्ण होणे हा उद्देश आहे. त्याचप्रमाणे, इतर कोणत्याही उपयुक्त वस्तू किंवा उत्तेजनाकडे जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष केले जाते आणि ऐच्छिक गोष्टीवर लक्ष दिले जाते. ऐच्छिक अवधानालाच प्रयत्नशील अवधान किंवा सक्रिय अवधान असेही म्हणतात. कारण लक्ष केंद्रित करण्याच्या अवस्थेत, जाणिवेचे केंद्रीकरण इच्छाशक्तीद्वारे केले जाते, म्हणून त्यात मन एकाग्र करण्याचा प्रयत्न देखील केला जातो. ऐच्छिक लक्ष देण्याचा आणखी एक प्रकार म्हणजे, सतत लक्ष देणे, जे दीर्घकाळासाठी एखाद्या कामावर लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता दर्शवते. निबंध लिहिणे किंवा प्रकल्प पूर्ण करणे, यासारख्या दीर्घकाळ एकाग्रतेची आवश्यकता असलेल्या कामांसाठी हे महत्वाचे आहे. ध्येये साध्य करण्यासाठी आणि वेळ आणि प्रयत्न आवश्यक असलेल्या कामांमध्ये ट्रॅकवर राहण्यासाठी सतत लक्ष देणे आवश्यक आहे.
अनैच्छिक अवधान: जेव्हा आपले लक्ष किंवा अवधान आपल्या इच्छेशिवाय एखाद्या वस्तूवर केंद्रित होते तेव्हा त्याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण खोलीत एखादे पुस्तक वाचण्यात मग्न असतो परंतु आपले लक्ष अनैच्छिकपणे बाहेरून येणाऱ्या संगीताकडे किंवा लाऊडस्पीकरवरील काही मोठ्या जाहिरातींकडे जाते, तेव्हा याला अनैच्छिक अवधान म्हणतात. या अवधानालाच नैसर्गिक अवधान असेही म्हणतात. याशिवाय या अवधानाला प्रयत्नरहित किंवा निष्क्रिय अवधान असेही म्हणतात. अशा प्रकारे हे स्पष्ट होते की ही अवधानाची अवस्था आहे जी प्रत्येक व्यक्तीमध्ये जन्मतः आढळते. मोठा आवाज ऐकून किंवा तेजस्वी प्रकाश दिसल्यानंतर मुलेही त्या दिशेने लक्ष वळवतात. अशा प्रकारे, बहुतेक बालपणात ही लक्ष देण्याची स्थिती असते.
प्रवृत्त अवधान: जेव्हा आपण कोणताही धोका टाळण्याचा प्रयत्न करतो आणि आपले लक्ष आपल्या इच्छेविरुद्ध असणाऱ्या गोष्टीवर केंद्रित करतो, तेव्हा या प्रकारच्या अवधानाला प्रेरित किंवा विरुद्ध-इच्छेचे अवधान म्हणतात. हे अवधान अनैच्छिक अवधानासारखे सहज नसून ते ऐच्छिक अवधानाप्रमाणे प्रयत्नाने केले जाते, परंतु अवधानाची ही अवस्था आणि ऐच्छिक अवधानाच्या अवस्थेतील फरक असा आहे की ऐच्छिक अवधानामध्ये चेतना किंवा जाणीव एखाद्याच्या इच्छेनुसार काही उत्तेजनांवर केंद्रित असते. इच्छेविरूद्ध अवधान, चेतना (जाणिव) इच्छेच्या विरूद्ध असलेल्या उत्तेजनावर केंद्रित आहे.
स्वाभाविक अवधान: जेव्हा आपण एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष न देता ती गोष्ट सरावाने किंवा सवयीने करतो तेव्हा त्याला स्वाभाविक अवधान म्हणतात. उदाहरणार्थ, मोटारसायकल शिकणाऱ्या व्यक्तीला प्रत्येक वेळी गेरकडे आणि ब्रेककडे बघावे लागते पण मोटारसायकल शिकलेल्या व्यक्तीकडून गेर टाकण्याची किंवा ब्रेक दाबण्याची कृती न बघता सवयीने केली जाते.
विभाजित अवधान: म्हणजे ज्यामध्ये एकाच वेळी अनेक कार्ये किंवा उद्दीपकांवर लक्ष केंद्रित करणे समाविष्ट आहे. उदाहरणार्थ, कार चालवताना, तुम्हाला एकाच वेळी रस्ता, इतर कार आणि ट्रॅफिक सिग्नलकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे. मल्टीटास्किंग आणि वेगवेगळ्या पैलूंवर एकाच वेळी लक्ष केंद्रित करण्याची आवश्यकता असलेली कामे पूर्ण करण्यासाठी विभाजित लक्ष महत्वाचे आहे.

शेवटी, अवधान देणे हि एक जटिल बोधात्मक कार्य आहे. ज्यामध्ये विविध प्रकारच्या प्रक्रियांचा समावेश असतो. प्रत्येक प्रकारचे अवधान आपल्या दैनंदिन जीवनात एक अद्वितीय भूमिका बजावते. अवधान देण्याचे प्रकार आणि त्यांचे कार्ये समजून घेऊन, आपण आपले लक्ष केंद्रित करणे, उत्पादकता आणि एकूणच संज्ञानात्मक कामगिरी सुधारू शकतो.

१.३. अवधानाची नियामके(Determinants of Attention):

अवधानाची नियामके वस्तुनिष्ठ आणि व्यक्तिनिष्ठ अशी दोन प्रकारची आहेत. अवधान अनेक वस्तुनिष्ठ निर्धारकांद्वारे प्रभावित होते. वस्तुनिष्ठ नियामक हे वस्तूंशीसंबंधित असतात म्हणून त्यांना वस्तुनिष्ठ नियामके म्हणतात. त्यापैकी काही वस्तुनिष्ठ नियामके खालीलप्रमाणे आहेत:

उद्दीपकांची तीव्रता (Stimulus Intensity): उद्दीपकांची तीव्रता लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. उच्च तीव्रतेचे उत्तेजन अधिक लक्ष वेधून घेतात. उदाहरणार्थ उच्च तीव्रतेचा अलार्म आपल्याला जागे होण्यास मदत करतो. कमी तीव्रतेचा अलार्म आपल्याला झोपेतून उठण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा आकार (Stimulus Size): उद्दीपकाचा आकार लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतो. मोठ्या आकाराचा उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. एक मोठी आणि आकर्षक जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. एक लहान आणि अस्पष्ट जाहिरात पाहणाऱ्यांचे लक्ष वेधून घेण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा रंग (Stimulus Color): उद्दीपकाचे रंग लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. चमकदार आणि आकर्षक रंग अधिक लक्ष वेधून घेतात. उदा. चमकदार आणि आकर्षक रंग असलेली जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. वर्तमानपत्रातील रंगीत मथळे वाचकांचे अवधान वेधून घेते.
उद्दीपकाची हालचाल (Stimulus Movement): उद्दीपकाची हालचाल लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. गतिशील उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतात. स्थिर उद्दीपकांपेक्षा गतिशील उद्दीपक लवकर लक्ष वेधून घेतो.
उद्दीपकाची पुनरावृत्ती (Stimulus Repetition): उद्दीपकाची पुनरावृत्ती लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. पुनरावृत्ती होणारा उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. पुनरावृत्ती होणारी जाहिरात लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. एकल आणि अस्पष्ट जाहिरात तुम्हाला लक्ष वेधून घेण्यास मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाचा संदर्भ (Stimulus Context): उद्दीपकाचा संदर्भ लक्ष वेधून घेण्यास मदत करतात. संदर्भातील उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. एखाद्या संदर्भात एखादा उद्दीपक तुम्हाला लक्ष वेधण्यात मदत करते. असंबंधित संदर्भात एखादा उद्दीपक तुम्हाला लक्ष वेधण्यात मदत करू शकत नाही.
उद्दीपकाची प्रासंगिकता (Stimulus Relevance): उद्दीपकाची प्रासंगिकता लक्ष वेधून घेण्यास मदत करते. संबंधित उद्दीपक अधिक लक्ष वेधून घेतो. उदा. जर तुम्हाला एखाद्या व्यक्तीला भरायचे आहे, तेव्हा त्या व्यक्तीकडे तुमचे वारंवार लक्ष जाईल. पण भेटून झाल्यावर तिचे तितके महत्व तुमच्यासाठी राहणार नाही म्हणून तिच्याकडे फारसे लक्ष जाणार नाही.

अवधान देणे हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. जो वर्गात लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेपासून ते मित्र आणि कुटुंबाशी संवाद साधण्यापर्यंत सर्व गोष्टींवर परिणाम करीत असतो. आता आपण व्यक्तिनिष्ठ नियमकांविषयी विचार करणार आहोत. व्यक्तिनिष्ठ नियामके हे व्यक्तींशी निगडित असतात म्हणून त्यांना व्यक्तिनिष्ठ नियामके म्हणतात. त्यांपैकी काही व्यक्तिनिष्ठ नियामके खालीलप्रमाणे आहेत:

आवड किंवा अभिरुची (Interest): अवधान वेधण्याचा एक व्यक्तिनिष्ठ घटक म्हणजे रस किंवा अभिरुची होय. जेव्हा आपल्याला एखाद्या विषयात किंवा गोष्टीत रस असतो, तेव्हा आपण त्याकडे अधिक लक्ष देण्याची आणि प्राप्त झालेली माहिती दीर्घकाळ टिकवून ठेवण्याची शक्यता जास्त असते. स्वारस्ये किंवा आवड म्हणजे अशा गोष्टी ज्यांकडे आपण नैसर्गिकरित्या आकर्षित होतो किंवा तिच्याबद्दल आपण उत्साही असतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला खेळांमध्ये रस असेल, तर ते क्रीडा-संबंधित बातम्या, कार्यक्रम किंवा संभाषणांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. कला, संगीत, विज्ञान किंवा राजकारण यासारख्या विशिष्ट विषयांवर किंवा क्रियाकलापांकडे आपले लक्ष केंद्रित करण्यात रस देखील भूमिका बजावू शकतात.
प्रासंगिकता (Relevant): आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ घटक म्हणजे प्रासंगिकता आहे. जर एखादा विषय किंवा कार्य आपल्या वैयक्तिक ध्येयांशी किंवा आवडींशी संबंधित असल्याचे समजले, तर आपण त्यावर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची शक्यता जास्त असते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी अशा परीक्षेसाठी अभ्यास करत असेल ज्याचा त्यांच्या अंतिम इयत्तेवर महत्त्वपूर्ण परिणाम होईल, हे त्याला माहित असेल, तर ते लक्ष देण्यास आणि अभ्यासक्रम आत्मसात करण्यास अधिक प्रेरित होऊ शकतो. ध्येये ही अशी उद्दिष्टे किंवा परिणाम आहेत, जी आपण दिलेल्या परिस्थितीत साध्य करू इच्छितो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याचे परीक्षेत A ग्रेड मिळवण्याचे ध्येय असेल, तर ते अभ्यास करण्यावर, नोट्सचे पुनरावलोकन करण्यावर आणि वर्गात प्रश्न विचारण्यावर लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. ध्येये आपल्या प्राधान्यक्रमांना आणि निर्णयांना आकार देऊन आपले लक्ष प्रभावित करू शकतात, जसे की असंबंधित कार्यापेक्षा आपल्या ध्येयांशी जुळणाऱ्या कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे अधिक निवडणे पसंत केले जाते.
भावनिक स्थिती (Emotional state): भावनिक स्थिती देखील लक्ष देण्यासाठी एक व्यक्तिनिष्ठ घटक आहे. आपल्या भावना आपल्या लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेवर मोठ्या प्रमाणात परिणाम करू शकतात. तणाव, चिंता आणि थकवा हे सर्व आपल्या लक्ष केंद्रित करण्यास अडथळा आणू शकतात. उदा. जर कोणाला आनंदी वाटत असेल, तर ते सकारात्मक आणि फायदेशीर उद्दीपकांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते, जसे की मजेदार व्हिडिओ किंवा आकर्षक लेख. दुसरीकडे, जर कोणी दुःखी किंवा चिंताग्रस्त वाटत असेल, तर ते नकारात्मक उत्तेजनांवर लक्ष केंद्रित करण्याची शक्यता जास्त असू शकते, जसे की दुःखद बातमी किंवा तणावपूर्ण परिस्थिती.
वैयक्तिक श्रद्धा आणि मूल्ये (Personal beliefs and values): देखील लक्ष केंद्रित करण्यावर परिणाम करू शकतात. जर एखादा विद्यार्थी शिक्षण आणि सतत शिकण्याच्या महत्त्वावर दृढ विश्वास ठेवत असेल, तर तो वर्गात लक्ष देण्याची आणि शैक्षणिक यशासाठी प्रयत्न करण्याची शक्यता जास्त असू शकते. दुसरीकडे, जर एखाद्या विद्यार्थ्याला त्याच्या अभ्यासात मूल्य दिसत नसेल, तर त्याला लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अभ्यासात व्यस्त राहण्यास संघर्ष करावा लागू शकतो.
भूतकाळातील अनुभव (Past experiences): भूतकाळातील अनुभव देखील अवधान केंद्रित करण्यात भूमिका बजावू शकतो. जर एखाद्या विद्यार्थ्याला भूतकाळात एखाद्या विशिष्ट विषयात किंवा वर्गात नकारात्मक अनुभव आले असतील, तर तो लक्ष देण्यास आणि सक्रियपणे सहभागी होण्यास कमी प्रेरित होऊ शकतो. उलटपक्षी, सकारात्मक अनुभव लक्ष आणि सहभाग वाढवू शकतात, विद्यार्थ्यांना लक्ष केंद्रित केंद्रित करण्यात आणि शिकण्यात रस घेण्यास प्रोत्साहित करतात. आपले भूतकाळातील अनुभव आपल्या धारणा, श्रद्धा आणि अपेक्षांना आकार देतात. ज्यामुळे आपण ज्याकडे लक्ष देतो, त्यावर परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला विशिष्ट प्रकारच्या अन्नाचा नकारात्मक अनुभव आला असेल, तर ते भविष्यात त्या अन्नाशी संबंधित कोणत्याही संभाव्य चेतावणी चिन्हांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. त्याचप्रमाणे, सकारात्मक अनुभव देखील भूतकाळात आपल्याला आनंद, समाधान किंवा सांत्वन देणाऱ्या गोष्टींकडे आपले लक्ष केंद्रित करून अवधान प्रभावित करू शकतात.
व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये (Personality traits): लक्ष देण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक म्हणजे व्यक्तिमत्व वैशिष्टये हा आहे. व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये म्हणजे विचार, भावना आणि वर्तनांचे वैशिष्ट्यपूर्ण नमुने असतात, जे प्रत्येक व्यक्तीला अद्वितीय बनवतात. उदाहरणार्थ, बहिर्मुखी व्यक्ती सामाजिक संवाद, घटना आणि नातेसंबंधांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते, तर अंतर्मुखी व्यक्ती एकांत क्रियाकलाप, चिंतन आणि आत्मनिरीक्षणाकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये आपल्या आवडी, सवयी आणि जगाला आपण कसे पाहतो आणि त्यांच्याशी कसे संवाद साधतो यामध्ये प्रवृत्तींना आकार देऊन लक्ष प्रभावित करू शकतात.
संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक घटक (Cognitive factors): अवधान निश्चित करण्यात संज्ञानात्मक घटक देखील महत्वपूर्ण भूमिका बजावू शकतात. संज्ञानात्मक घटकांमध्ये विचार, तर्क, स्मृती आणि समस्या सोडवणे यासारख्या मानसिक प्रक्रियांचा समावेश केला जातो. उदाहरणार्थ, मजबूत कार्यरत स्मृती असलेली व्यक्ती जटिल कार्ये, आव्हाने किंवा कोडी सोडवण्याकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. ज्यासाठी मानसिक प्रयत्न आणि एकाग्रता आवश्यक असते. संज्ञानात्मक घटक आपल्या वातावरणातील माहिती प्रक्रिया, संघटित आणि एकत्रित करण्याच्या आपल्या क्षमतेवर परिणाम करून अवधान प्रभावित करू शकतात.
प्रेरणा (Motivation): ही लक्ष देण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक आहे. प्रेरणा म्हणजे ध्येय साध्य करण्याची, गरज पूर्ण करण्याची किंवा बक्षीस मिळवण्याची प्रेरणा किंवा इच्छा होय. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याला कामावर पदोन्नती मिळण्यास प्रेरित झाला असेल, तर तो प्रगतीच्या संधी, कामगिरी अभिप्राय आणि कौशल्य विकासाकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असू शकते. प्रेरणा देखील लक्ष प्रभावित करू शकते, आपल्या ध्येयांचा पाठलाग करण्यासाठी आवश्यक असलेली ऊर्जा, चिकाटी आणि अवधान केंद्रित करू शकते.
सांस्कृतिक घटक (Cultural factors): हे लक्ष वेधण्याचे आणखी एक व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक घटक आहे. सांस्कृतिक घटकात लोकांच्या गटाच्या वृत्ती आणि वर्तनांना आकार देणाऱ्या सामूहिक श्रद्धा, मूल्ये, रीतिरिवाज आणि परंपरा यांचा समावेश होतो. उदाहरणार्थ, सामूहिकतेला महत्त्व देणाऱ्या संस्कृतीत वाढलेली व्यक्ती सामाजिक सुसंवाद, सहकार्य आणि समूह ध्येयांकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असते, तर व्यक्तिवादाला महत्त्व देणाऱ्या संस्कृतीत वाढलेली व्यक्ती वैयक्तिक स्वायत्तता, यश आणि आत्म-अभिव्यक्तीकडे लक्ष देण्याची शक्यता जास्त असते. सांस्कृतिक घटक अवधानावर प्रभाव टाकू शकतात.

सारांश, अवधान केंद्रित करण्याचे व्यक्तिनिष्ठ निर्धारक विविध आणि गुंतागुंतीचे आहेत. जे स्वारस्य, प्रासंगिकता, भावनिक स्थिती, वैयक्तिक श्रद्धा, भूतकाळातील अनुभव आणि शिकण्याच्या शैली यासारख्या घटकांच्या संयोजनाने प्रभावित होतात. या व्यक्तिनिष्ठ निर्धारकांना ओळखून आणि त्यांचे निराकरण करून, विद्यार्थी लक्ष केंद्रित करण्याची, अभ्यासाशी संलग्न होण्याची आणि शेवटी शैक्षणिकदृष्ट्या यशस्वी होण्याची त्यांची क्षमता सुधारू शकतात.

१.४.संवेदन: स्वरूप, वैशिष्टये आणि निर्धारके (Perception: Nature, characteristics & Determinants):

मानसशास्त्रात संवेदन ही एक मूलभूत संकल्पना आहे. ज्यामध्ये, आपल्या सभोवतालच्या जगाचा आपण कसा अर्थ लावतो, त्याच्या विषयी कसा विचार करतो आणि त्याचे अर्थबोधन कसे करतो याचा समावेश आहे. आपल्या सभोतालच्या परिस्थितीला समजून घेण्यासाठी आणि प्रतिसाद देण्यासाठी वेदनिक माहिती प्राप्त करण्याची, ती संघटित करण्याची आणि तिचा अर्थ लावण्याची प्रक्रिया म्हणजे संवेदन आहे. संवेदन प्रक्रियेत अवधान+वेदन आणि संवेदन असा क्रम बघायला मिळतो. अवधान आणि वेदन प्रक्रिया ह्या संवेदनांचा पाया आहेत. त्यांच्या शिवाय संवेदन पूर्ण होऊ शकत नाही. म्हणून अर्थपूर्ण वेदनाला संवेदन म्हणतात. आपण जग कसे पाहतो आणि आपल्या अनुभवांचा अर्थ लावतो यात संवेदन किंवा धारणा महत्त्वाची भूमिका बजावते. संवेदनाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ते व्यक्तिनिष्ठ असते. याचा अर्थ असा की प्रत्येक व्यक्ती त्यांच्या वैयक्तिक अनुभवांवर, श्रद्धांवर आणि अपेक्षांवर आधारित समान घटना किंवा उद्दीपक वेगवेगळ्या पद्धतीने पाहू शकतात. उदाहरणार्थ, दोन लोक एकाच अपघाताचे साक्षीदार असून सुद्धा त्यांच्या साक्षी स्वतःच्या पूर्वग्रहांवर आणि दृष्टिकोनांवर आधारित ते वेगळ्या पद्धतीने देत असतात. आपल्याला हत्ती आणि आंधळ्यांची कथा सगळ्यांना माहित असेल. प्रत्येक आंधळा व्यक्ती हत्तीचा अर्थ त्याच्या पूर्वानुभवांनुसार लावण्याचा प्रयत्न करीत असतो. संवेदन हे भ्रमांद्वारे देखील बदलले जाऊ शकते. भ्रम म्हणजे संवेदी माहितीचे विकृतीकरण किंवा चुकीचे अर्थ लावणे आहे. उदाहरणार्थ, दृश्य भ्रम, जिथे प्रत्यक्षात अस्तित्वात नसतात तिथे गती, आकार किंवा आकाराची संवेदन निर्माण करू शकतात. हे भ्रम आकलनाचे जटिल आणि कधीकधी अविश्वसनीय स्वरूप अधोरेखित करतात. संवेदनाला समानार्थी शब्द म्हणून अर्थबोधन, धारणा, आकलन, समज, एखाद्या गोष्टीचा अर्थ कळणे आदी शब्दांचा उपयोग केला जातो.

संवेदनांची वैशिष्ट्ये (characteristics of Perception):

संवेदन ही एक जटिल मानसिक प्रक्रिया आहे. जी आपल्याला आपल्या सभोतालच्या परिस्थितीतून माहिती प्राप्त करण्यास आणि तिचा अर्थ लावण्यात मदत करते. संवेदनाची काही मुख्य वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

संवेदन ही एक व्यक्तिनिष्ठ (Subjective) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वैयक्तिक अनुभवांवर आणि धारणांवर आधारित आहे. उदा. पूर्वी कधीही समुद्रात न गेलेल्या व्यक्तीला समुद्राच्या लाटा खूप मोठ्या आणि भयानक वाटू शकतात, तर अनुभवी जलतरणपटूला त्या सामान्य आणि आनंददायक वाटू शकतात.
संवेदन ही एक सापेक्ष (Relativity) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वातावरणातील माहितीच्या तुलनेवर, स्थळ, काळ आणि वेळेवर आधारित आहे. उदा. उष्ण देशात राहणाऱ्या व्यक्तीला 25 अंश सेल्सिअस तापमान सामान्य वाटू शकते, तर एखाद्या थंड देशात राहणाऱ्या व्यक्तीला ते खूप उष्ण वाटू शकते.
संवेदन ही एक संघटित (Organized) प्रक्रिया आहे, ज्याचा अर्थ ती आपल्या पर्यावरणातील माहिती एका संघटित आणि अर्थपूर्ण पद्धतीने सादर करते. उदा. जेव्हा आपण एखादे चित्र पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू ते व्यवस्थित आणि अर्थपूर्ण पद्धतीने सादर करतो, त्यामुळे आपण ते समजू शकतो, त्याचा अर्थ लावू शकतो.
संवेदन किंवा धारणा ही अनुमान (Inference) आधारित प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या वातावरणातील माहितीवर आधारित निष्कर्ष काढते किंवा अंदाजे अर्थबोधन करते. उदा. जेव्हा आपण डॉक्टरांचा पोशाख घातलेली एखादी व्यक्ती पाहतो, तेव्हा आपण अंदाज लावू शकतो की तो डॉक्टर आहे.
संवेदन किंवा धारणा ही एक शिकण्याची (Learning) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या अनुभवांवर आणि शिकण्यावर अवलंबून आहे. जितके आपण नवनवीन गोष्टी शिकतो तशा आपल्या धारणा किंवा संवेदन बदलत असते. उदा. जेव्हा आपण एखादी नवीन भाषा शिकतो, तेव्हा आपला मेंदू आपल्याला त्या भाषेतील शब्द आणि व्याकरण शिकण्यास आणि समजून घेण्यास मदत करतो.
संवेदन किंवा धारणा ही सांस्कृतिकदृष्ट्या प्रभावित (Cultural Influence) प्रक्रिया आहे, याचा अर्थ ती आपल्या संस्कृती आणि समाजाच्या मूल्ये आणि धारणांनी प्रभावित होत असते. उदा. पारंपारिक संस्कृतीत राहणाऱ्या व्यक्तीला विशिष्ट प्रकारचे कपडे (धोतर-लुगडं) सामाजिकदृष्ट्या स्वीकार्य वाटू शकतात, तर आधुनिक संस्कृतीत राहणाऱ्या व्यक्तीला ते असामाजिक आणि अशिक्षितपणाचं लक्षण वाटू शकते.
संवेदन प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन निर्णय घेण्यात, समस्या सोडविण्यात, इतरांसोबत योग्य संवाद साधण्यात, शिक्षण, व्यवसाय, समाजकारण, अर्थकारण आणि राजकारण अशा सर्वच क्षेत्रात मदत करते.

१.५. संवेदनाची तत्वे (Principles of Perception):

समीपता (Proximity): आपल्या सभोवतालच्या जगाचे आपण कसे आकलन करतो आणि ते समजून घेतो यात समीपतेचे तत्व महत्त्वाची भूमिका बजावते. समिपता म्हणजे एकमेकांच्या जवळ किंवा सानिध्यात असणे होय. हे तत्व असे सूचित करते की, एकमेकांच्या जवळ असलेल्या वस्तू वैयक्तिक घटकांऐवजी एक गट किंवा एक नमुना म्हणून समजल्या जातात. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण जंगलात जवळून वाढणाऱ्या झाडांचा समूह पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू त्यांना स्वतंत्र झाडांऐवजी एकच एकक म्हणून समजतो.

हे समीपतेचे तत्व आपल्याला वस्तू एकमेकांपासून किती जवळ किंवा किती दूर आहेत यावर आधारित माहिती व्यवस्थित संघटीत आणि वर्गीकृत करून जगाचा अर्थ काढण्यात मदत करते. समीपतेचे तत्व समजून घेतल्याने आपल्याला चांगले दृश्य कौशल्य विकसित करण्यास आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाची अधिक प्रभावीपणे अर्थ समजून घेण्यात मदत होऊ शकते. वस्तू त्यांच्या समीपतेच्या आधारावर कशा एकत्र केल्या जातात हे ओळखून, आपण दृश्य माहितीचे अधिक चांगले अर्थ लावू शकतो आणि समजू शकतो. हे तत्व आपले मेंदू दृश्य उद्दीपकांवर प्रक्रिया आणि संघटन कसे करतात याचा एक मूलभूत पैलू आहे. ते आपण जग कसे पाहतो आणि कसे समजतो यावर प्रभाव पाडते.
सारखेपणा (Similarity): सारखेपणा या तत्त्वांचा अर्थ आपल्या मेंदूमध्ये सारख्या वस्तू एकत्रित करण्याच्या आणि त्यांना एकसंध घटक म्हणून पाहण्याच्या प्रवृत्तीशी संबंधित आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपल्याला येणाऱ्या प्रचंड माहितीची प्रक्रिया आणि अर्थ लावण्यात हे तत्व महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण पक्ष्यांचा एक गट आकाशात एकत्र उडताना पाहतो, तेव्हा आपला मेंदू त्यांना स्वतंत्र पक्ष्यांऐवजी एका एकत्रित कळपाच्या स्वरूपात आपोआप अर्थबोधन करतो.

हे आपल्याला आपल्या सभोवतालच्या असंख्य उद्दीपकांनी भारावून न जाता दृश्य माहिती जलद आणि कार्यक्षमतेने प्रक्रिया करण्यास अनुमती देते. दैनंदिन जीवनात, सारखेपणा किंवा समानतेच्या तत्त्वाचा आपण माहिती कशी आयोजित करतो आणि वर्गीकृत करतो यावर देखील प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण समान गणवेश किंवा कपडे घातलेल्या लोकांचा समूह पाहतो, तेव्हा आपण त्यांच्या समूह सारखेपणानुसार त्यांना मानसिकरित्या एकत्र करतो. हे आपल्याला विविध सामाजिक गट किंवा संघटना लवकर ओळखण्यास मदत करू शकते, तसेच त्यांच्याशी कसे संवाद साधायचा याबद्दल निर्णय घेण्यास मदत करू शकते. समानतेच्या संवेदनिक तत्त्वाला समजून घेऊन आणि वापरून, आपण आपल्या वातावरणात अधिक कार्यक्षमतेने आणि प्रभावीपणे समायोजन करू शकतो, आपल्या सभोवतालच्या जगाची अर्थपूर्ण पद्धतीने जाणीव करून देऊ शकतो.
सातत्य (Continuity): आपल्याला मिळणाऱ्या उद्दीपकांमध्ये काही व्यत्यय किंवा थोडासा खंड पडलेला असतानाही आपल्या मेंदूला सतत संपूर्ण स्वरूपात किंवा प्रवाही जाणवण्याची प्रवृत्ती असते, त्याला संवेदनेचे सातत्य तत्व म्हणतात.

उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एक छोटा भाग गहाळ झालेले वर्तुळ दिसते, तेव्हा आपला मेंदू आपोआप गहाळ तुकडा भरतो आणि एक पूर्ण वर्तुळ असा अर्थ लावतो. हे तत्व आपल्या सभोवतालच्या जगाची एकसंध आणि संघटित धारणा निर्माण करून आपल्याला सभोवतालच्या जगाची जाणीव करून देण्यास मदत करते. आणखी एक सातत्य तत्व म्हणजे जोडणीचे तत्व आहे. जे जवळच्या वस्तूंना एकाच गटाचा भाग म्हणून पाहण्याची आपली प्रवृत्ती दर्शवते. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला एका रेषेत व्यवस्थित ठिपक्यांचा समूह दिसला, तर तुमचा मेंदू सुरुवातीला त्यांना वैयक्तिक ठिपके म्हणून समजू शकतो. तथापि, तुम्ही त्यांना पाहत राहिल्यास, तुमचा मेंदू त्यांना एकत्र करेल आणि त्यांना एक रेषा म्हणून समजेल. हे तत्व आपल्याला समान घटकांना एकत्र करून आपल्या वातावरणातील नमुने आणि संबंधांची जाणीव करून देण्यास मदत करते.
अवकाशीय संवेदन (Depth Perception): दृश्य संवेदन ही आपल्या मेंदूतील एक जटिल प्रक्रिया आहे. जी आपल्याला आपल्या वातावरणातील वस्तूंचे अंतर आणि खोली समजण्यास मदत करते. ही प्रक्रिया आपले डोळे आणि मेंदू यांच्यातील जटिल संवादावर आधारित आहे. दृश्य संवेदनाच्या काही प्रमुख पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

द्विनेत्री संवेदन (Binocular Depth): ही पद्धत आपल्या दोन डोळ्यांमधील अंतरावर आधारित आहे.

एकल-नेत्रीय संवेदन (Monocular Depth): ही पद्धत आपल्या एका डोळ्याने मिळालेल्या माहितीवर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखाद्या वस्तूकडे पाहतो तेव्हा आपल्या डोळ्यांना त्या वस्तूचा आकार, रंग आणि नमुना लक्षात येतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही एखाद्या टेकडीकडे पाहता तेव्हा तुमच्या डोळ्याला त्या टेकडीचा आकार, रंग आणि नमुना दिसतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला टेकडीचे अंतर समजण्यास मदत करते.
आकार आणि आकृती (Shape and Form): ही पद्धत वस्तूंच्या आकार आणि आकृतीवर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो तेव्हा आपला मेंदू त्या वस्तूचा आकार आणि आकृती पाहतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही बॉल पाहता, तेव्हा तुमचा मेंदू त्या चेंडूचा आकार आणि आकृती पाहतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला चेंडूचे अंतर समजण्यास मदत करते.
रंग आणि प्रकाश (Color and Lighting): ही पद्धत वस्तूंच्या रंग आणि प्रकाशावर आधारित आहे. जेव्हा आपण एखादी वस्तू पाहतो तेव्हा आपल्या मेंदूला त्या वस्तूचा रंग आणि प्रकाश कळतो. ही माहिती आपल्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते. उदा. जेव्हा तुम्ही प्रकाशात असलेली एखादी वस्तू पाहता तेव्हा तुमच्या मेंदूला त्या वस्तूचा रंग आणि प्रकाश जाणवतो. ही माहिती तुमच्या मेंदूला वस्तूचे अंतर समजण्यास मदत करते.

एकंदरीत, दृश्य संवेदन आपल्या दैनंदिन कामकाजासाठी आवश्यक आहे. ते आपल्याला आपल्या वातावरणाशी अर्थपूर्ण पद्धतीने संवाद साधण्याची परवानगी देते. या क्षमतेशिवाय, गाडी चालवणे, चालणे आणि खेळ खेळणे यासारखी कामे खूपच आव्हानात्मक ठरतील. दुर्बिणी आणि मोनोक्युलर संकेतांचा वापर करून, आपले मेंदू आपल्या सभोवतालच्या जगाची व्यापक समज निर्माण करण्यास आणि वस्तूंचे अंतर आणि स्थान अचूकपणे ठरवण्यास सक्षम असतात. हे केवळ आपली अवकाशीय जाणीव वाढवत नाही तर आपल्याला सहजतेने आणि आत्मविश्वासाने जगात समायोजन करण्यास देखील मदत करते.

प्रकरण दुसरे

बोधावस्था (States of Consciousness)

बोधावस्था ही मनाची एक आकर्षक आणि गुंतागुंतीची अवस्था आहे, जी दिवसभर बदलत असते. जागृत असणे, झोप घेणे, स्वप्न पाहणे यासारख्या बोधावस्थेच्या वेगवेगळ्या पातळ्या आपण अनुभवतो. जागृता किंवा चेतनेच्या अवस्थेत आपल्या अवती-भोवती घडणाऱ्या घटनांचा बोध किंवा जाणिव होत असते किंवा त्यांचा अर्थ समजत असतो. त्यामुळेच आपण सभोवतालच्या परिस्थितीशी संवाद साधू शकतो. जेव्हा आपण जागृत आणि सतर्क असतो, आपल्या दैनंदिन कार्यक्रमांमध्ये व्यस्त असतो, तेव्हा आपण बोधावस्था अनुभवत असतो. दुसरीकडे, बोधावस्थेच्या विविध अवस्था अशा आहेत, ज्यामध्ये आपली जाणिव आणि धारणा (संवेदन) आपल्या सामान्य जागृत अवस्थेपेक्षा वेगळ्या असतात.त्यात ध्यान-धारणा, संमोहन अवस्था, नशायुक्त अवस्था किंवा औषध-प्रेरित अवस्थांसारखे अनुभव समाविष्ट असतात. उदा. जेव्हा एखादी व्यक्ती ध्यान-धारणा करीत असते, तेव्हा तिला जागृतीचा, विश्रांतीचा आणि आनंदाचा तीव्र भावना अनुभवास येऊ शकतात, जी सामान्य जागृत अवस्थेपेक्षा वेगळी चेतनेची अवस्था असते. त्याचप्रमाणे, संमोहनतज्ञ एखाद्या व्यक्तीला खुप खोल अवस्थेत नेऊ शकतो, जिथे तो त्याच्या नेहमीच्या सामान्य वर्तनांपेक्षा वेगळे वर्तन करीत असतो. अगदी त्याच प्रमाणे एखादा दारुडा व्यक्ती नेहमीच्या सामान्य वर्तनापेक्षा वेगळे वर्तन करीत असतो, म्हणजे चेतनेची भिन्न पातळी तो अनुभवतो.

चेतनाहीनता किंवा अबोधावस्था ही एक अशी स्थिती आहे, ज्यामध्ये आपल्याला सभोवतालच्या परिस्थितीची किंवा आपल्या स्वतःच्या अंतर्गत विचारांची सक्रियपणे जाणीव नसते. ही अवस्था सामान्यतः गाढ झोपेच्या वेळी उद्भवते, जिथे आपली चेतना तात्पुरती निलंबित केली जाते. चेतनाहीन अवस्थेत आपल्याला आपल्या बाह्य वातावरणाची जाणीव नसली तरी, आपला मेंदू शारीरिक प्रक्रियांचे नियमन करणे आणि आठवणींवर प्रक्रिया करणे यासारखी आवश्यक कार्ये करीत असतो. चेतनेच्या वेगवेगळ्या अवस्था समजून घेतल्याने, मानवी मनाच्या गुंतागुंतींबद्दल आणि आपल्या चेतनेच्या अवस्थेनुसार आपली जाणीव आणि धारणा कशी बदलू शकते, याबद्दल आपणास मौल्यवान अंतर्दृष्टी मिळते. म्हणून या प्रकरणात आपण बोधावस्थेचा अर्थ आणि स्वरूप, बोधावस्थेच्या बदलणाऱ्या विविध अवस्था, झोपेच्या विविध अवस्थ, झोपेचा अभाव, झोपेच्या विविध विकृती, ध्यानधारणा आणि संमोहन आणि संमोहनाविषयीचे गैरसमज, तथ्य आणि त्याचा होणारा उपयोग आदी घटकांचा अभ्यास करणार आहोत.

2.1. बोधावस्था: अर्थ आणि स्वरूप (Consciousness: Meaning and Nature):

चेतना किंवा बोधावस्था ही फार गुंतागुंतीची संकल्पना आहे. जी शतकानुशतके तत्वज्ञानी, शास्त्रज्ञ आणि मानसशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासाच्या केंद्रस्थानी राहिली आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, चेतनेची किंवा बोधावस्थेची व्याख्या सभोवतालची परिस्थिती, विचार आणि भावनांबद्दल जागरूक असण्याची स्थिती म्हणून केली जाते. ती आपल्या सभोवतालच्या जगाला जाणण्याची, अनुभवण्याची आणि समजून घेण्याची सजीवांची क्षमता आहे. जशी ती मानवामध्ये आहे तशीच ती इतर सजीवांमध्ये देखील आहे. तथापि, आतापर्यंत चेतनेचे खरे स्वरूप एक गूढ म्हणून राहिले आहे, ज्याचे निश्चित असे कोणतीही उत्तरे अजून पूर्णतः दृष्टीस पडत नाहीत.

चेतना किंवा बोधावस्थेभोवती असलेल्या महत्त्वाच्या प्रश्नांपैकी एक म्हणजे, ती केवळ मेंदूची निर्मिती आहे की, ती आपल्या भौतिक शरीरापासून स्वतंत्रपणे अस्तित्वात आहे. काही शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, चेतना ही मेंदूच्या क्रिया-प्रतिक्रियांचे उप-उत्पादन आहे; तर काहींचा असा युक्तिवाद आहे की, ती एक वेगळी अस्तित्व असणारी अवस्था आहे, जी केवळ न्यूरोसायन्सद्वारे स्पष्ट केली जाऊ शकत नाही. कोणतेही स्पष्ट उत्तर नसले तरी, चेतनेचा अभ्यास हा मानवी मनाच्या गुंतागुंतांवर प्रकाश टाकणाऱ्या संशोधनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

शिवाय, चेतना किंवा जाणीव ही एक स्थिर अस्तित्व नाही; तर एक गतिमान प्रक्रिया आहे. जी आपल्या संपूर्ण आयुष्यभरात प्रभाविपणे विकसित केली जाऊ शकते. ध्यान-धारणा, सजगता आणि आत्म-चिंतन यासारख्या पद्धतींद्वारे, व्यक्ती त्यांच्या स्वतःच्या जाणीवेबद्दल किंवा चेतनेबद्दल जागरूकता आणि समज वाढवू शकतो. आत्म-जागरूकतेची भावना अधिक जोपासून, व्यक्ती त्यांची मानसिक स्पष्टता, भावनिक लवचिकता आणि एकूणच यक्तिनिष्ठ कल्याण वाढवू शकतो.

शेवटी, बोधावस्था ही एक बहुआयामी संकल्पना आहे. जी आपले अनुभव, वर्तन आणि नातेसंबंध घडवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. चेतनेचे स्वरूप अस्पष्ट असले तरी, आपल्या जीवनावर तिचा परिणाम निर्विवाद आहे. जाणीवेचा अर्थ आणि स्वरूप अभ्यासून आपण आपल्या मनाच्या गुंतागुंती आणि आपल्या प्रत्येकात असलेल्या अमर्याद क्षमतांबद्दल सखोल आकलन मिळवू शकतो. आत्म-जागरूकता आणि आत्मनिरीक्षणाद्वारे, आपण आपल्या आंतरिक जाणिवेचा उपयोग करू शकतो आणि आपल्या जीवनात तसेच आपल्या सभोवतालच्या जगात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी त्या शक्तीचा वापर करू शकतो.

अ) बोधावस्थेची वैशिष्ट्ये(Characteristics of Consciousness):

चेतना ही एक जटिल आणि बहुआयामी संकल्पना आहे, जी स्वतःबद्दल आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाबद्दलच्या आपल्या जाणिवेचा समावेश करते. चेतनेची व्याख्या करणारी अनेक प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यात आत्म-जागरूकता, हेतूपूर्णता, एकाग्रता, व्यक्तिनिष्ठता, लौकिकता आणि सातत्य यांचा समावेश आहे:

चेतनेमध्ये आत्म-जागरूकतेची भावना समाविष्ट आहे. याचा अर्थ असा की आपण आपल्या स्वतःला वातावरणापासून आणि इतर प्राण्यांपासून वेगळे असलेली व्यक्ती म्हणून ओळखू शकतो. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण आरशात पाहतो तेव्हा आपण आपले स्वतःचे प्रतिबिंब ओळखू शकतो आणि ते स्वतःचे प्रतिनिधित्व आहे, हे समजून घेऊ शकतो.
चेतना हेतुपुरस्सरपणाने चिन्हांकित केली जाते. हे विशिष्ट विचारांवर, भावनांवर किंवा उत्तेजनांवर आपले लक्ष केंद्रित करण्याची आपली क्षमता दर्शवते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एखादे पुस्तक वाचण्यावर लक्ष केंद्रित करण्याचा निर्णय घेतो, तेव्हा आपण जाणूनबुजून आपली मानसिक ऊर्जा त्या विशिष्ट क्रियांकडे वळवतो.
चेतनेचे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे एकता, जी आपल्या विचारांचे, धारणांचे आणि अनुभवांचे एका सुसंगत संपूर्णत्वामध्ये अखंड एकीकरण दर्शवते. हे आपल्याला यादृच्छिक संवेदनांच्या विघटित संग्रहाऐवजी एकात्मिक अस्तित्व म्हणून जग पाहण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण संगीत ऐकतो, तेव्हा आपला मेंदू विविध ध्वनी आणि लयींना एका सुसंगत सुरात अखंडपणे एकत्रित करतो.
व्यक्तिनिष्ठता ही देखील चेतनेचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य आहे, कारण ती प्रत्येक व्यक्तीसाठी स्वाभाविकपणे वैयक्तिक आणि अद्वितीय असते. आपले विचार, भावना आणि अनुभव आपल्या स्वतःच्या दृष्टिकोनातून, श्रद्धा आणि मूल्यांनी आकार घेतात. उदाहरणार्थ, सूर्यास्त पाहण्याचा अनुभव एका व्यक्तीसाठी शांती आणि आनंदाच्या भावना निर्माण करू शकतो, तर दुसऱ्या व्यक्तीला दुःख किंवा नॉस्टॅल्जिया वाटू शकते.
क्षणिकता ही चेतनेची आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे, कारण त्यात काळाची आणि घटनांच्या प्रवासाची आपली धारणा समाविष्ट असते. आपली चेतना आपल्याला भूतकाळातील घटना अनुभवण्यास आणि लक्षात ठेवण्यास, भविष्यातील शक्यतांचा अंदाज घेण्यास आणि वर्तमान क्षणात जगण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण एखादे परिचित गाणे ऐकतो तेव्हा उद्भवणारी नॉस्टॅल्जियाची भावना ही आपल्या चेतनेने त्या क्षणाला भूतकाळातील स्मृतीशी जोडल्यामुळे उद्भवते.
चेतना सातत्यद्वारे चिन्हांकित केली जाते, कारण ती आपले चालू अस्तित्व आणि ओळखीची भावना प्रदान करते. आपण विशिष्ट कार्ये किंवा विचारांमध्ये सक्रियपणे गुंतलेले नसलो, तरीही आपली चेतना सक्रिय आणि जागरूक राहते. हे सातत्य आपल्याला कालांतराने स्वार्थ आणि सुसंगततेची भावना राखण्यास अनुमती देते. उदाहरणार्थ, आपली जाणीव जागृत आणि निद्रिस्त अवस्थेतही असते, ज्यामुळे आपल्याला आपल्या दैनंदिन अनुभवांमध्ये सातत्य राहते.

ब) बोधावस्थेचा इतिहास (History of Consciousness):

मानसशास्त्राच्या इतिहासात, अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी मनाच्या गुंतागुंती समजून घेण्यासाठी बोधावस्था किंवा चेतनेवर अभ्यास केला. या क्षेत्रातील सुरुवातीच्या प्रणेत्यांपैकी एक अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ विल्यम जेम्स होते. ज्यांनी १८९० मध्ये "द प्रिन्सिपल्स ऑफ सायकॉलॉजी" हे प्रभावी पुस्तक लिहिले. जेम्सने असे मांडले की, चेतना ही स्वतंत्र घटनांची मालिका नसून विचार आणि कल्पनांचा सतत वाहणारा प्रवाह आहे. त्यांच्या कार्याने चेतनेवरील भविष्यातील अभ्यासाचा पाया घातला. बोधावस्थेचा किंवा चेतनेचा अभ्यास करणारे आणखी एक प्रमुख मानसशास्त्रज्ञ सिगमंड फ्रॉइड होते. जे त्यांच्या मनाच्या मनोविश्लेषणात्मक सिद्धांतासाठी ओळखले जातात. फ्रॉइडचा असा विश्वास होता की, चेतना ही हिमनगाची फक्त एक टोक आहे, बहुतेक विचार आणि प्रेरणा अचेतन किंवा अबोध पातळीवर अस्तित्वात असतात. अचेतन मन आणि ते मानवी वर्तनावर कसा प्रभाव पाडते, याबद्दलच्या त्यांच्या सिद्धांतांचा मानसशास्त्राच्या क्षेत्रावर कायमचा प्रभाव राहिला आहे.

२० व्या शतकाच्या मध्यात, कार्ल जंग आणि अब्राहम मॅस्लो सारख्या संशोधकांनी चेतनेची आपली समज वाढवली. स्विस मानसोपचारतज्ज्ञ कार्ल जंग यांनी सामूहिक अबोधावस्था (collective unconscious) हि संकल्पना विकसित केली. ज्यामध्ये सर्व मानवांनी सामायिक केलेले सार्वत्रिक प्रतीके आणि पुरातन नमुने आहेत असे त्यांचे मत होते. दुसरीकडे, मास्लो यांनी आत्म-साक्षात्काराच्या कल्पनेवर आणि गरजांच्या पदानुक्रमावर लक्ष केंद्रित केले, असे सुचवले की, चेतना आपल्या वैयक्तिक वाढीवर आणि ध्येयांवर प्रभाव पाडते.

अलिकडच्या वर्षांत,डॅनियल काह्नेमन आणिअमोस ट्वर्स्की सारख्या संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक मानसशास्त्रज्ञांनी चेतना आणि निर्णय घेण्यावर संशोधन केले आहे. काह्नेमन आणि ट्वर्स्की यांच्या संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह आणि ह्युरिस्टिक्सवरील कार्याने आपल्या मानसिक प्रक्रिया कधीकधी अतार्किक निर्णयांना कसे कारणीभूत ठरू शकतात, यावर प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या निष्कर्षांनी तर्कशुद्धतेच्या पारंपारिक कल्पनांना आव्हान दिले आहे आणि आपल्या वर्तनाला आकार देण्यात अचेतन घटकांची भूमिका अधोरेखित केली आहे.

एकंदरीत, चेतनेचा अभ्यास अनेक वर्षांपासून मानसशास्त्राचा केंद्रबिंदू राहिला आहे, विविध संशोधकांनी मनाच्या आपल्या समजुतीत योगदान दिले आहे. विल्यम जेम्स आणि सिगमंड फ्रायडपासून कार्ल जंग आणि डॅनियल काह्नेमनपर्यंत, प्रत्येक मानसशास्त्रज्ञाने या क्षेत्रात एक अद्वितीय दृष्टीकोन आणला आहे, ज्यामुळे मन कसे कार्य करते, याबद्दलचे आपले ज्ञान समृद्ध झाले आहे. चेतनेची आपली समज जसजशी विकसित होत आहे, तसतसे हे स्पष्ट आहे की, मानसशास्त्रज्ञ मानवी मनाचे रहस्य उलगडण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतील.

२.२.चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदललेल्या अवस्था (Altered States of Consciousness):

चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदललेल्या अवस्था म्हणजे, अशी कोणतीही अवस्था ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीची स्वतःची जाणिव किंवा वास्तवाची धारणा त्याच्या नेहमीच्या सामान्य जागृत जाणिवेपेक्षा लक्षणीयरीत्या वेगळी असते. या बदललेल्या अवस्था ध्यान-धारणा, संमोहन अवस्था, औषधे किंवा दिवास्वप्न पाहण्यासारख्या साध्या क्रियांसारख्या विविध घटकांमुळे प्रभावित होऊ शकतात. मानवी मनाच्या रहस्यमय कार्याची झलक दाखवण्यासाठी ते अनेक दशकांपासून मानसशास्त्रज्ञ आणि न्यूरोसायंटिस्टना आकर्षित करत आहेत. चेतना किंवा बोधावस्थेच्या बदलेल्या अवस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

ध्यान (Meditation): चेतनेच्या बदललेल्या अवस्थेचे एक सामान्य उदाहरण म्हणजे ध्यान-साधना आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती ध्यान करते, तेव्हा ती व्यक्ती स्वतःचे लक्ष त्याच्या अंतर्मनात केंद्रित करीत असते. त्यामुळे तो सखोल विश्रांती (deep relaxation) आणि उच्च जागरूकतेची स्थिती अनुभवू शकते. ध्यानाच्या अवस्थेत बरेच लोक स्वतःपेक्षा एखाद्या मोठ्या गोष्टीशी संबंध असल्याची भावना किंवा त्यांच्या जीवनाबद्दल सखोल अंतर्दृष्टी अनुभवल्याचे सांगतात. थोडक्यात ध्यानाची अवस्था व्यक्तीच्या नेहमीच्या बोधन पातळीत बदल करणारी अवस्था आहे. उदाहरणार्थ, बौद्ध भिक्षू शतकानुशतके ज्ञानाची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी आणि अहंकाराच्या मर्यादा ओलांडण्यासाठी ध्यान करीत आहेत. विपश्यना ध्यान हा एक ध्यानाचा एक प्रकारआहे. जो हजारो वर्षांपूर्वी भारतात उगम पावला. "विपश्यना" या शब्दाचा अर्थ गोष्टी जशा आहेत तशा पाहणे, असा होतो. ध्यानाच्या या स्वरूपात, साधक लोक त्यांच्या श्वासावर लक्ष केंद्रित करतात आणि त्यांच्या विचारांचे आणि संवेदनांचे साक्षीभावाने निरीक्षण करतात. कोणताही प्रतिक्रिया न देता शरीर आणि मनात घडणाऱ्या घडामोडींचे तठस्थभावाने निरीक्षण करीत असतात. असे केल्याने, ते स्वतःच्या मनाचे आणि शरीराचे सखोल आकलन विकसित करतात. विपश्यना ध्यानाचा एक मुख्य फायदा म्हणजे साधकांची वाढलेली सजगता किंवा जागरूकता आहे. आपले विचार आणि भावनांबद्दल अधिक जागरूक राहिल्याने, आपण आपल्या विचारांच्या पद्धती आणि ते आपल्या वर्तनावर कशा परिणाम करतात, हे चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास साधक लोक सक्षम होतात. हे आपल्याला अधिक जाणीवपूर्वक निवड करण्यास आणि कोणत्याही परिस्थितींना अधिक स्पष्टतेने आणि शांततेने प्रतिसाद देण्यास मदत करू शकते. याव्यतिरिक्त, विपश्यना ध्यान ताण आणि चिंता पातळी कमी करते, एकाग्रता आणि लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढविते आणि भावनिक स्थिरता वाढवते. विपश्यना ध्यानाचा आणखी एक फायदा म्हणजे, तिचा शारीरिक आरोग्यावर होणारा संभाव्य परिणाम. संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, नियमित ध्यान केल्याने रक्तदाब कमी होऊ शकतो, रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारू शकते आणि दीर्घकालीन वेदनांची लक्षणे कमी होऊ शकतात. ध्यानाद्वारे मन आणि शरीर शांत होऊन, व्यक्तींना कमी शारीरिक आजारांचा अनुभव येऊ शकतो आणि एकूणच व्यक्तिनिष्ठ कल्याणाची भावना अधिक चांगली होते. एकंदरीत, विपश्यना ध्यान मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी एक समग्र दृष्टिकोन प्रदान करते, ज्यामुळे व्यक्तींना अधिक आत्म-जागरूकता, लवचिकता आणि आंतरिक शांती विकसित करण्यास मदत होते.
संमोहन (Hypnosis): संमोहन ही सखोल विश्रांती आणि लक्ष केंद्रित करण्याची अवस्था आहे, जी लोकांना त्यांच्या अवचेतन किंवा अबोध मनापर्यंत पोहोचण्यास अनुमती देते. संमोहन दरम्यान, एक थेरपिस्ट शब्द आणि शांत स्वराचा वापर करून एखाद्या व्यक्तीला ट्रान्ससारख्या अवस्थेत घेऊन जातो. या अवस्थेत आल्यावर, व्यक्ती सूचनांसाठी अधिक मोकळी होते आणि नकारात्मक नमुने किंवा वर्तन बदलण्यावर काम करू शकते. उदाहरणार्थ, संमोहनाखाली असलेली व्यक्ती वैद्यकीय प्रक्रियेदरम्यान विसरलेल्या आठवणी आठवू शकते किंवा तिला ऑपरेशन करताना वेदना जाणवू शकत नाहीत. थोडक्यात संमोहन व्यक्तीच्या नेहमीच्या बोध पातळीत बदल करणारी अवस्था आहे. संमोहनाचा वापर स्वतःमध्ये सुधारणा आणि वैयक्तिक प्रगतीसाठी देखील केला जाऊ शकतो. बरेच लोक आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी, लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि एकाग्रता सुधारण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये कामगिरी वाढवण्यासाठी संमोहनाचा वापर करतात. अवचेतन किंवा अबोध मनाच्या शक्तीचा वापर करून, व्यक्ती सकारात्मक बदल करू शकतात आणि त्यांचे ध्येय अधिक सहजपणे साध्य करू शकतात. एकंदरीत, मानसिक कल्याण सुधारण्यासाठी आणि वैयक्तिक विकासाला चालना देण्यासाठी संमोहन हे एक मौल्यवान साधन आहे.
औषध-प्रेरित बदलाची अवस्था (Drug-induced altered states):औषधांमुळे चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था देखील सामान्य आहेत. (१) Lysergic acid diethylamide (LSD) या ड्रग्जचा वापर १९५० ते १०७० पर्यंत व्यक्तीच्या वर्तणुकीतील आणि व्यक्तिमत्त्वातील बदल, तसेच विविध विकारांमधील मानसिक लक्षणे कमी करणे, चिंता, नैराश्य, मानसिक आजार आणि व्यसनांच्या उपचारांमध्ये केला जात असे. तसेच, (२) सायलोसायबिन आणि MDMA सारखे पदार्थ धारणा आणि चेतना बदलण्यासाठी ओळखले जातात. एमडीएमए हे एक बेकायदेशीर औषध आहे, जे उत्तेजक आणि मानसोपचार दोन्ही म्हणून काम करते, ज्यामुळे ऊर्जा निर्माण होते, तसेच वेळ आणि धारणा विकृत होते. ही औषधे भ्रम, उत्साह आणि बदललेल्या वेळेच्या धारणा निर्माण करू शकतात. उदाहरणार्थ, LSD वापरकर्त्यांना तीव्र दृश्य विकृती आणि विश्वाशी एकतेची भावना अनुभवण्यास कारणीभूत ठरू शकते, तर MDMA इतरांबद्दल प्रेम आणि सहानुभूतीची भावना निर्माण करू शकते.
झोप (Sleep): झोप ही चेतनेची आणखी एक बदललेली अवस्था आहे, जी आपण दररोज अनुभवतो. झोपेच्या REM (जलद डोळ्यांची हालचाल) टप्प्यात, आपला मेंदू अत्यंत सक्रिय असतो आणि आपण स्पष्टपणे स्वप्न पाहू शकतो. स्वप्ने आपण अनुभवत असताना अनेकदा खरी वाटतात आणि जागे झाल्यानंतर ते आपल्या भावना आणि विचारांवर प्रभाव टाकू शकतात. उदाहरणार्थ, स्वप्ने आपण जागे झाल्यानंतर बराच काळ भीती आणि चिंतेची भावना निर्माण करू शकतात, तर आनंददायी स्वप्ने आपल्याला आनंदी आणि ताजेतवाने वाटू शकतात.
दिवास्वप्न पाहणे किंवा पुनरावृत्ती होणारी कामे (Daydreaming or repetitive tasks): चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था दिवास्वप्न पाहणे किंवा पुनरावृत्ती होणारी कामे करणे, यासारख्या सामान्य क्रियांमुळे देखील प्रेरित होऊ शकतात. जेव्हा आपण दिवास्वप्न पाहतो, तेव्हा आपले मन मुक्तपणे भटकते आणि आपण त्यात इतके गुंग होऊन जातो कि आपण वेळेचे भान हरवून बसतो किंवा आपल्या विचारांमध्ये गढून जाऊ शकतो. यामुळे ट्रान्ससारखी चेतनेची स्थिती निर्माण होऊ शकते, ज्यात आपल्याला सभोवतालच्या परिसरापासून आपण वेगळे झाल्यासारखे वाटू लागते. त्याचप्रमाणे, गाडी चालवणे किंवा विणकाम करणे यासारख्या पुनरावृत्ती होणाऱ्या क्रियाकलापांमुळे देखील अशीच प्रवाहाची स्थिती निर्माण होऊ शकते, जिथे आपण हातातील कामात पूर्णपणे गढून जातो आणि इतर सर्व गोष्टींची जाणीव गमावून बसतो.

सारांश, एकंदरीत चेतनेच्या बदललेल्या अवस्था मानवी मनाच्या अंतर्गत कार्याबद्दल आणि आपल्या सामान्य आत्मज्ञानाच्या पलीकडे जाण्याच्या क्षमतेबद्दल मौल्यवान अंतर्दृष्टी प्रदान करतात. ध्यान, संमोहन, औषधे किंवा दैनंदिन क्रियाकलापांद्वारे प्रेरित झालेल्या गोष्टी असो, या बदललेल्या अवस्था चेतनेच्या विशाल आणि रहस्यमय क्षेत्रात डोकावण्यासाठी आपल्याला एक खिडकी खुली करून देतात. या बदललेल्या अवस्थांचा अभ्यास करून आणि समजून घेऊन, आपण मानवी मनाच्या जटिलतेची आणि लवचिकतेची सखोल जाणीव मिळवू शकतो.

२.३. झोपे किंवा निद्रेच्या अवस्था(Stages of Sleep):

झोप ही आपल्या एकूण आरोग्यासाठी आणि व्यक्तिनिष्ठ कल्याणासाठी एक महत्त्वाचा घटक आहे. झोपेच्या दरम्यान आपले शरीर आणि मन आपल्या कार्यासाठी आवश्यक असलेल्या जटिल प्रक्रियांमधून जाते. झोपेचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे रात्रीच्या वेळी आपले मेंदू ज्या वेगवेगळ्या टप्प्यांमधून किंवा अवस्थांमधून जातात. झोपेच्या या टप्प्यांना पाच वेगवेगळ्या टप्प्यांमध्ये विभागता येते, प्रत्येक टप्प्याची स्वतःची विशिष्ट वैशिष्ट्ये आणि कार्ये असतात. झोपेच्या काही अवस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

स्टेज १ (stage1): झोपेच्या पहिल्या टप्प्याला स्टेज १ म्हणून ओळखले जाते. जागृती आणि झोपेमधील हा संक्रमण काळ असतो आणि तो सहसा काही मिनिटांसाठीच टिकतो. स्टेज १ दरम्यान, आपल्या मेंदूच्या लाटा मंदावू लागतात आणि आपल्याला स्नायूंच्या आकुंचनाचा काही काळ अनुभव येऊ शकतो ज्याला हिप्निक जर्क (hypnic jerks) असं म्हणतात. हा टप्पा तुलनेने हलका असतो आणि स्टेज १ मधून जागे होणे सोपे असते.
स्टेज २(Stage 2): स्टेज २ हा झोपेचा पुढचा टप्पा आहे आणि तो EEG वर स्लीप स्पिंडल्स आणि K-कॉम्प्लेक्सद्वारे दर्शविला जातो. स्लीप स्पिंडल्स हे मेंदूच्या क्रियाकलापांचे संक्षिप्त स्फोट आहेत, जे संवेदी प्रक्रियेला अडथळा आणण्यास मदत करतात, तर के-कॉम्प्लेक्स हे मोठ्या लाटा आहेत, ज्या आपल्याला झोपेत ठेवण्यास मदत करतात आणि बाह्य उत्तेजनांच्या प्रतिसादात जागे होण्यापासून संरक्षण करतात. स्टेज 2 झोपच्या स्टेज 1 पेक्षा जास्त खोल असते, परंतु तरीही आपण या टप्प्यातून सहजपणे जागे होऊ शकतो.
स्टेज ३ (Stage ३): झोपेच्या तिसऱ्या आणि चौथ्या टप्प्यांना एकत्रितपणे स्लो-वेव्ह स्लीप किंवा डीप स्लीप म्हणून ओळखले जाते. हे टप्पे ईईजीवर स्लो डेल्टा वेव्हजच्या देखाव्याद्वारे दर्शविले जातात, जे झोपेची खोल पातळी दर्शवितात. या काळात, आपले शरीर स्नायूंची दुरुस्ती आणि ग्रोथ हार्मोन रिलीज करण्यासारख्या महत्त्वाच्या पुनर्संचयित प्रक्रियांमधून जाते. एखाद्याला गाढ झोपेतून जागे करणे अधिक कठीण असते आणि जर ते जागे झाले तर ते दिशाहीन आणि थकलेले वाटू शकतात.
REM स्टेज (REM Stage): झोपेचा शेवटचा टप्पा म्हणजे जलद डोळ्यांची हालचाल (Rapid Eye Movement) झोप. हा टप्पा डोळ्यांच्या जलद हालचाली, मेंदूची वाढलेली क्रिया आणि स्पष्ट स्वप्ने पाहणे याद्वारे दर्शविला जातो. स्मृती एकत्रीकरण आणि भावनिक प्रक्रियेसाठी आरईएम झोप महत्त्वाची मानली जाते. आरईएम झोपेदरम्यान, आपले शरीर मूलतः अर्धांगवायू होते जेणेकरून आपल्याला आपली स्वप्ने प्रत्यक्षात येऊ नयेत. जर आपण REM झोपेच्या वेळी जागे झालो तर आपल्याला आपली स्वप्ने आठवण्याची शक्यता जास्त असते.

सारांश, रात्रीच्या पहिल्या झोपेच्या टप्प्यांमध्ये सुमारे ९० मिनिटांच्या अंतराने झोप येते. रात्रीच्या पहिल्या प्रहरात आपण झोपेच्या हलक्या टप्प्यात जास्त वेळ घालवतो, रात्र जसजशी वाढत जाते तसतसे REM झोपेचे प्रमाण वाढत जाते. उदाहरणार्थ, कल्पना करा की तुम्ही रात्री १०:०० वाजता झोपायला जाता. तुम्ही झोपायला जाता तेव्हा तुम्ही पहिल्या टप्प्यात प्रवेश करता, हिप्निक झटके आणि स्नायूंच्या आकुंचनाचा अनुभव घेता. काही मिनिटांनंतर, तुम्ही दुसऱ्या टप्प्यात संक्रमण करता, EEG वर स्लीप स्पिंडल्स आणि K-कॉम्प्लेक्सेस दिसतात. त्यानंतर तुम्ही तिसऱ्या आणि चौथ्या टप्प्यात प्रगती करता, तुमचे शरीर दुरुस्ती आणि वाढ करत असताना खोल, पुनर्संचयित झोप अनुभवता. शेवटी, तुम्ही REM झोपेत प्रवेश करता, डोळ्यांच्या जलद हालचाली आणि ज्वलंत स्वप्नांसह. हे चक्र रात्रभर पुनरावृत्ती होते, प्रत्येक टप्प्यात एकूण आरोग्य आणि कल्याण वाढवण्यासाठी एक अद्वितीय कार्य केले जाते. झोपेच्या वेगवेगळे टप्पे समजून घेतल्यास, आपण या आवश्यक जैविक प्रक्रियेची जटिलता आणि महत्त्व चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतो.

अ) झोपेची कमतरता (Sleep deprivation):

आजच्या धावपळीच्या जगात झोपेची कमतरता ही एक मोठी सामान्य समस्या आहे, जी आज अनेक लोकांना भेडसावते. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला दिवसभर योग्यरित्या काम करण्यासाठी पुरेशी झोप लागत नाही, तेव्हा असे होते. एखाद्या व्यक्तीला पुरेशी झोप न मिळण्याची अनेक कारणे असू शकतात, जसे की परीक्षेसाठी उशिरापर्यंत अभ्यास करणे, नोकरीवर उशिरापर्यंत काम करणे किंवा झोपेला प्राधान्य न देणे. कारण काहीही असो, झोपेच्या कमतरतेमुळे व्यक्तीच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.

थकवा आणि अशक्त (tired and groggy): झोपेच्या कमतरतेचा सर्वात स्पष्ट परिणाम म्हणजे, दिवसा थकवा आणि अशक्त जाणवणे. जेव्हा तुम्हाला पुरेशी विश्रांती मिळत नाही, तेव्हा तुमच्या शरीराला स्वतःला दुरुस्त करण्यासाठी आणि पुन्हा जिवंत करण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही. यामुळे उर्जेची पातळी कमी होऊ शकते, लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण येऊ शकते आणि एकूणच आळसाची भावना येऊ शकते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी एखादा प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी रात्रभर जागतो, तर त्याला दुसऱ्या दिवशी वर्गात लक्ष केंद्रित करण्यास त्रास होऊ शकतो आणि व्याख्यानांच्या वेळी जागृत राहण्यासही त्रास होऊ शकतो.
मूड आणि भावनिक आरोग्य (mood and emotional well-being): झोपेची कमतरता एखाद्या व्यक्तीच्या मूड आणि भावनिक आरोग्यावर देखील परिणाम करू शकते. झोपेचा अभाव वाढता चिडचिडेपणा, मूड स्विंग आणि चिंता, नैराश्याच्या भावनांशी जोडला गेला आहे. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला दररोज रात्री फक्त काही तास झोप मिळत असेल, तर तो कोणत्याही स्पष्ट कारणाशिवाय मित्रांवर किंवा कुटुंबातील सदस्यांवर टीका करू शकतो किंवा किरकोळ कारणांमुळे ताणतणाव आणि चिडचिड करू शकतो.
शारीरिक आरोग्य (physical health): झोपेचा अभाव एखाद्याच्या शारीरिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करू शकतो. झोपेचा दीर्घकालीन अभाव लठ्ठपणा, हृदयरोग, मधुमेह आणि कमकुवत रोगप्रतिकारक शक्ती यासारख्या विविध आरोग्य समस्यांशी जोडला गेला आहे. उदाहरणार्थ, जो व्यक्ती दररोज रात्री सतत 6 तासांपेक्षा कमी झोप घेतो, त्याला विश्रांतीच्या अभावामुळे होणाऱ्या हार्मोनल असंतुलनामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी समस्या किंवा वजन वाढण्याचा धोका जास्त असू शकतो.
कामगिरी आणि उत्पादकता (performance and productivity): झोपेचा अभाव केवळ एखाद्याच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावरच परिणाम करत नाही, तर त्याचा परिणाम एखाद्या व्यक्तीच्या कामगिरी आणि उत्पादकतेवरही देखील होऊ शकतो. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, ज्या व्यक्तींना पुरेशी झोप मिळत नाही, त्यांच्या प्रतिक्रिया वेळ कमी असतो, संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक कार्य करण्याची क्षमता कमी होते आणि निर्णय घेण्याचे कौशल्य बिघडते. उदाहरणार्थ, झोपेचा अभाव असलेल्या व्यक्तीला कामावर चांगले काम करण्यास त्रास होऊ शकतो, तपशीलांकडे लक्ष देणे आवश्यक असलेल्या कामांमध्ये चुका होऊ शकतात किंवा जटिल समस्या सोडवण्यास अडचण येऊ शकते.
अपघाताचा धोका (risk of a serious accident): गाडी चालवताना झोपेच्या कमतरतेचे धोकादायक परिणाम देखील होऊ शकतात. रस्त्यांवर झोपेत गाडी चालवणे, ही एक मोठी चिंता आहे, कारण त्यामुळे एखाद्या व्यक्तीची जलद प्रतिक्रिया देण्याची आणि क्षणार्धात निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होऊ शकते. उदाहरणार्थ, पुरेशी झोप न मिळाल्याने गाडी चालवणाऱ्या व्यक्तीला रिफ्लेक्सेस कमी होऊ शकतात, त्यांच्या सभोवतालची जाणीव कमी होऊ शकते आणि गाडी चालवताना झोपही येऊ शकते, ज्यामुळे स्वतःला आणि इतरांना गंभीर अपघाताचा धोका निर्माण होऊ शकतो.

शेवटी,सारांश रूपाने सांगायचे झाल्यास, झोपेचा अभाव ही एक गंभीर समस्या आहे. जी एखाद्या व्यक्तीच्या शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम करू शकते. एकूण आरोग्य आणि निरोगीपणा राखण्यासाठी विश्रांतीला प्राधान्य देणे आणि झोपेला प्राधान्य देणे महत्वाचे आहे. दररोज रात्री पुरेशी झोप घेतल्याने, व्यक्ती त्यांची ऊर्जा पातळी, मनःस्थिती आणि संज्ञानात्मक किंवा बोधात्मक कार्य सुधारू शकतात, ज्यामुळे जीवनाच्या सर्व पैलूंमध्ये चांगली कामगिरी होते. लक्षात ठेवा, झोप ही चैन नाही-ती निरोगी आणि आनंदी जीवनासाठी आवश्यक आहे.

ब) झोपेचे विकार किंवा निद्रा विकृती(Sleep Disorders):

झोपेचे विकार म्हणजे अशी परिस्थिती जी एखाद्या व्यक्तीच्या नेहमीच्या झोपेच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय आणते. यामुळे व्यक्तीला दररोज रात्री मिळणाऱ्या झोपेच्या गुणवत्तेवर आणि तिच्या प्रमाणावर परिणाम होऊ शकतो. झोपेचे अनेक प्रकारचे विकार असतात, प्रत्येकाची स्वतःची लक्षणे आणि कारणे भिन्न असतात. काही सामान्य झोपेच्या विकारांमध्ये निद्रानाश, स्लीप एपनिया, नार्कोलेप्सी आणि रेस्टलेस लेग सिंड्रोम यांचा समावेश आहे:

निद्रानाश (Insomnia): सर्वात प्रसिद्ध झोपेच्या विकारांपैकी एक म्हणजे निद्रानाश. एखाद्या व्यक्तीला पूर्ण रात्रीची विश्रांती मिळण्याची संधी असतानाही झोप न लागणे किंवा झोपून राहण्यात अडचणी येणे हे निद्रानाशाचे वैशिष्ट्य आहे. यामुळे थकवा, चिडचिड आणि दिवसा लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण येऊ शकते. तणाव, चिंता आणि झोपेच्या चुकीच्या सवयींसह विविध कारणांमुळे निद्रानाश होऊ शकतो.
स्लीप एपनिया (Sleep apnea): झोपेचा आणखी एक सामान्य विकार म्हणजे स्लीप एपनिया. स्लीप एपनिया ही अशी स्थिती आहे ज्यामध्ये झोपेच्या दरम्यान व्यक्तीचा श्वासोच्छवास व्यत्यय येतो, ज्यामुळे रात्रभर वारंवार जाग येते. यामुळे दिवसा जास्त झोप येणे, डोकेदुखी आणि चिडचिड होऊ शकते. स्लीप एपनिया बहुतेकदा लठ्ठपणा, वृद्धत्व किंवा श्वसनमार्गातील संरचनात्मक विकृतींमुळे होतो.
नार्कोलेप्सी (Narcolepsy): हा झोपेचा विकार आहे, ज्यामध्ये दिवसा जास्त झोप येणे आणि अचानक झोपेचे झटके येतात. नार्कोलेप्सी असलेले लोक दिवसभर अचानक झोपू शकतात, अगदी गाडी चालवताना किंवा काम करतानाही. हे धोकादायक असू शकते आणि एखाद्या व्यक्तीच्या सामान्यपणे कार्य करण्याच्या क्षमतेत व्यत्यय आणू शकते. नार्कोलेप्सी हा हायपोक्रेटिन नावाच्या मेंदूतील रसायनाच्या कमतरतेमुळे होतो असे मानले जाते.
रेस्टलेस लेग सिंड्रोम (Restless leg syndrome): रेस्टलेस लेग सिंड्रोम हा आणखी एक सामान्य झोपेचा विकार आहे, विशेषतः विश्रांतीच्या काळात किंवा निष्क्रियतेदरम्यान ज्यात पाय हलवण्याची तीव्र इच्छा असते. यामुळे एखाद्या व्यक्तीला झोप येणे कठीण होऊ शकते आणि त्यामुळे रात्रभर झोपेचा त्रास होऊ शकतो. रेस्टलेस लेग सिंड्रोम बहुतेकदा लोहाची कमतरता किंवा मूत्रपिंडाच्या आजारासारख्या परिस्थितीशी जोडलेला असतो.

झोपेच्या विकारांवर उपचार घेणे महत्वाचे आहे, कारण त्यांचा एखाद्या व्यक्तीच्या एकूण आरोग्यावर आणि कल्याणावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो. झोपेच्या विकारांवर उपचार घेण्याच्या पर्यायांमध्ये जीवनशैलीतील बदल, वर्तणुकीय थेरपी, औषधे किंवा काही प्रकरणांमध्ये शस्त्रक्रिया यांचा समावेश असू शकतो. झोपेच्या विकाराची मूळ कारणे दूर करून, व्यक्ती त्यांच्या झोपेची गुणवत्ता आणि एकूण जीवनाची गुणवत्ता सुधारू शकतात. जर तुम्हाला झोपेचा विकार असल्याचा संशय असेल तर आरोग्यसेवा प्रदात्याचा सल्ला घेणे महत्वाचे आहे, जेणेकरून तुम्हाला योग्य निदान आणि उपचार मिळू शकतील. योग्य काळजी आणि व्यवस्थापनाने, व्यक्ती झोपेच्या विकारांवर मात करू शकतात आणि रात्रीची चांगली झोप घेऊ शकतात.

२.४. ध्यान आणि संमोहनाचे स्वरूप (Nature of Meditation & Hypnosis):

भावनिक स्थिरता आणि मनाची शुद्धी प्राप्त करण्यासाठी मनाला एखाद्या विशिष्ट वस्तू, विचार किंवा क्रियेवर लक्ष केंद्रित करण्यास भाग पाडण्याच्या क्रियेला ध्यान म्हणतात. जगभरातील विविध संस्कृतींमध्ये हजारो वर्षांपासून ध्यान केले जाते. त्याचा संबंध सामान्यतः सजग राहण्याशी आहे. ध्यान प्रक्रियेमध्ये सामान्यतः शांत आणि आरामदायी जागा शोधणे, आरामशीर स्थितीत बसणे किंवा झोपणे आणि मनाला शांत करण्यासाठी श्वास किंवा मंत्रावर लक्ष केंद्रित करणे समाविष्ट आहे. ध्यानाचे अनेक प्रकार आहेत, प्रत्येकाचे स्वतःचे वेगळे लक्ष आणि उद्देश आहे.

अ) ध्यानाचे वैशिष्ट्ये (Characteristics of Meditation):

एक वैशिष्ट्य म्हणजे माइंडफुलनेस, जी वर्तमान क्षणात पूर्णपणे उपस्थित राहण्याची आणि निर्णय न घेता एखाद्याच्या विचारांची, भावनांची आणि संवेदनांची जाणीव निरीक्षण करण्याची क्रिया आहे. माइंडफुलनेस हे ध्यानाचे एक मध्यवर्ती पैलू आहे कारण ते व्यक्तींना आत्म-जागरूकता आणि भावनिक नियमन विकसित करण्यास मदत करते.
ध्यानाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे एकाग्रता, ज्यामध्ये मन शांत करण्यासाठी आणि विचलितता कमी करण्यासाठी श्वास किंवा मंत्रासारख्या जागरूकतेच्या एकाच बिंदूवर लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता समाविष्ट आहे. ध्यानात एकाग्रता आवश्यक आहे कारण ती व्यक्तींना मानसिक शिस्तीची भावना आणि त्यांच्या विचारांवर आणि भावनांवर नियंत्रण विकसित करण्यास अनुमती देते. एकाग्रतेचा सराव करून, व्यक्ती गोंधळ आणि तणावाच्या दरम्यान लक्ष केंद्रित करण्याची त्यांची क्षमता सुधारू शकतो.
विश्रांती हा ध्यानाचा एक महत्त्वाचा घटक आहे, कारण तो व्यक्तींना ताण, चिंता आणि तणाव कमी करण्यास मदत करतो आणि एकूणच कल्याण, आंतरिक शांतीची भावना वाढवतो. विश्रांतीद्वारे, व्यक्ती नकारात्मक विचार आणि भावना सोडून देऊ शकतात आणि खोल विश्रांती आणि पुनरुज्जीवनाच्या स्थितीत प्रवेश करू शकतात.
ध्यानाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे आत्मनिरीक्षण, ज्यामध्ये आत्मचिंतन आणि आत्म-शोधाची प्रक्रिया समाविष्ट असते. ध्यानाद्वारे, व्यक्ती त्यांच्या अंतर्गत विचार, श्रद्धा आणि वर्तनांबद्दल अंतर्दृष्टी मिळवू शकतात आणि स्वतःबद्दल आणि जगात त्यांचे स्थान अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकतात. आत्मनिरीक्षण व्यक्तींना त्यांचे आंतरिक जग एक्सप्लोर करण्यास आणि त्यांच्या खऱ्या इच्छा, मूल्ये आणि ध्येये उघड करण्यास अनुमती देते, ज्यामुळे वैयक्तिक विकास आणि परिवर्तन होते.

एकंदरीत, ध्यानाची वैशिष्ट्ये, ज्यात सजगता, एकाग्रता, विश्रांती आणि आत्मनिरीक्षण यांचा समावेश आहे, मानसिक स्पष्टता, भावनिक कल्याण आणि आध्यात्मिक वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी एकत्र काम करतात.

ब) ध्यानाचे प्रकार (Types of Meditation):

सजगता ध्यान (mindfulness meditation): ध्यानाचा एक सामान्य प्रकार म्हणजे सजगता ध्यान, ज्यामध्ये कोणताही निर्णय न घेता वर्तमान क्षणाकडे लक्ष देणे समाविष्ट आहे. यामध्ये कोणतीही प्रतिक्रिया न करता शरीर आणि मनात घडणाऱ्या घडामोडींचे साक्षीभावाने निरीक्षण केले जाते. यालाच विपश्यना साधना असे देखील म्हणतात. या प्रकारचे ध्यान बहुतेकदा ताण कमी करण्यासाठी, लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि आत्म-जागरूकता वाढवण्यासाठी वापरले जाते.
मैत्री ध्यान (Metta Meditation): यामध्ये स्वतःबद्दल आणि इतरांबद्दल करुणा आणि सहानुभूतीची भावना जोपासणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत नातेसंबंध सुधारण्यास, राग आणि संतापाच्या भावना कमी करण्यास आणि सकारात्मक भावनांना प्रोत्साहन देण्यास मदत करू शकते. यामध्ये सर्वांचे मंगल हो! सर्वांना सुख, शांती लाभो, सर्व प्राणी सुखी हो! अशा प्रकारच्या भावना मनात जागविल्या जातात.
ट्रान्सेंडेंटल ध्यान (Transcendental meditation): हा ध्यानाचा आणखी एक लोकप्रिय प्रकार आहे, ज्यामध्ये खोल विश्रांती आणि उच्च जागरूकतेची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी, विशिष्ट मंत्राची पुनरावृत्ती करणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत अनेकदा चिंता कमी करण्यासाठी, झोप सुधारण्यासाठी आणि एकूणच कल्याण वाढविण्यासाठी वापरली जाते.
मार्गदर्शित ध्यान (Guided meditation): हा एक ध्यानाचा प्रकार आहे, ज्यामध्ये रेकॉर्ड केलेल्या ध्यान स्क्रिप्ट ऐकणे किंवा मनाला विश्रांती आणि लक्ष केंद्रित करण्याच्या स्थितीत नेण्यासाठी शिक्षकांच्या सूचनांचे पालन करणे समाविष्ट आहे.
बॉडी स्कॅन ध्यान (Body scan meditation): ज्यामध्ये ताण कमी करण्यासाठी आणि शारीरिक संवेदनांची जाणीव वाढवण्यासाठी शरीराच्या प्रत्येक भागाला हळूहळू आराम देणे, समाविष्ट आहे. स्नायूंचा ताण कमी करण्यासाठी, मुद्रा सुधारण्यासाठी आणि शारीरिक उपचारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी ही पद्धत उपयुक्त ठरू शकते.
व्हिज्युअलायझेशन ध्यान (Visualization meditation): ज्यामध्ये विश्रांती आणि शांततेच्या भावना जागृत करण्यासाठी शांत आणि शांत दृश्य किंवा परिस्थितीची कल्पना करणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत चिंता कमी करण्यासाठी, सर्जनशीलता सुधारण्यासाठी आणि लक्ष केंद्रित करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.
चालणे ध्यान (Walking meditation): ज्यामध्ये शरीराच्या आणि वातावरणाच्या संवेदनांकडे लक्ष देऊन हळूहळू आणि जाणीवपूर्वक चालणे समाविष्ट आहे. ही पद्धत दैनंदिन जीवनात संतुलन, समन्वय आणि सजगता सुधारण्यास मदत करू शकते.

शेवटी, ध्यान हे मानसिक, भावनिक आणि शारीरिक कल्याणासाठी एक शक्तिशाली साधन आहे. वेगवेगळ्या प्रकारच्या ध्यानाचा सराव करून, व्यक्ती सजगता विकसित करू शकतात, ताण कमी करू शकतात, एकाग्रता सुधारू शकतात आणि जीवनाची एकूण गुणवत्ता वाढवू शकतात. तुम्हाला माइंडफुलनेस ध्यान, प्रेमळ-दयाळू ध्यान, ट्रान्सेंडेंटल ध्यान, मार्गदर्शित ध्यान, बॉडी स्कॅन ध्यान, व्हिज्युअलायझेशन ध्यान, चालण्याचे ध्यान आवडत असले तरी, अनेक प्रकारचे ध्यान आहे, जे सर्वांना फायदेशीर ठरू शकते. सातत्यपूर्ण सराव आणि समर्पणाने, ध्यान तुम्हाला अनेकदा गोंधळलेल्या आणि वेगवान जगात आंतरिक शांती, स्पष्टता आणि संतुलन शोधण्यास मदत करू शकते.

क) संमोहनाचा अर्थ आणि स्वरूप (Hypnosis Meaning and Nature) :

संमोहन तंत्रात व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणले जाते, ज्यामध्ये संमोहन तज्ञ अधिक सुचतो देत असतो. संमोहनाचा मुख्य उद्देश एखाद्या व्यक्तीला एका विशेष अवस्थेत आणणे आहे. ज्यामध्ये तो त्याचे विचार आणि वर्तन बदलू शकतो. संमोहन प्रक्रियेमध्ये व्यक्ती सामान्यतः प्रशिक्षित संमोहन तज्ञासोबत काम करते, जो व्यक्तीला विशिष्ट स्थितीत आणण्यासाठी सूचना किंवा बळजबरी यासारख्या विविध तंत्रांचा वापर करतो.संमोहनाचे अनेक फायदे आहेत, ज्यात तणाव आणि चिंता कमी करणे, वर्तन बदलणे आणि वेदना कमी करणे हे समाविष्ट आहे. सारा नावाची 35 वर्षीय महिला तिच्या डॉक्टरांकडे गेली कारण तिला तिची धूम्रपानाची सवय सोडायची होती. सारा अनेक वर्षांपासून धूम्रपान करत होती आणि तिला तिच्या आरोग्याची काळजी होती. डॉक्टरांनी सारा संमोहनाची शिफारस केली, ही एक नैसर्गिक आणि सुरक्षित पद्धत आहे जी एखाद्या व्यक्तीला त्यांचे वर्तन आणि विचार बदलण्यास मदत करू शकते. संमोहन दरम्यान, साराला आरामशीर आणि शांत स्थितीत आणले गेले. संमोहन तज्ञाने साराला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार आणि धूम्रपान सोडण्याबद्दल सकारात्मक विचार अशा विविध सूचना दिल्या. संमोहनानंतर, साराने सांगितले की तिला धूम्रपानाबद्दल नकारात्मक विचार येत आहेत आणि ती धूम्रपान सोडण्यास प्रवृत्त झाली आहे. काही आठवड्यांनंतर, साराने सांगितले की, ती धूम्रपान सोडण्यात यशस्वी झाली आहे आणि तिच्या तब्येतीत सुधारणा होत आहे. या केसमध्ये, संमोहनाने साराला तिची वागणूक आणि विचार बदलण्यास मदत केली आणि ती आपले ध्येय साध्य करण्यात यशस्वी झाली.

संमोहन प्रक्रिया (Steps in hypnotic induction): संमोहन ही एक मानसिक अवस्था आहे जिथे व्यक्ती आरामशीर आणि अत्यंत लक्ष केंद्रित करीत असते, ज्यामुळे तो सूचनांचे पालन करण्यासाठी अधिक मोकळा होतो. संमोहनाची प्रक्रिया अनेक टप्प्यांमध्ये विभागली जाऊ शकते. पहिली पायरी म्हणजे प्रेरण, जिथे हिप्नोटिस्ट शांत शब्द आणि दृश्यांचा वापर करून व्यक्तीला विश्रांतीच्या स्थितीत घेऊन जातो. यामुळे व्यक्तीचे मन मोकळे होण्यास आणि सूचनांसाठी अधिक ग्रहणशील होण्यास मदत होते. एकदा व्यक्ती हिप्नोटिक अवस्थेत आली की, हिप्नोटिस्ट त्या व्यक्तीला सूचना देऊ शकतो. या सूचनांचा वापर व्यक्तीला भीतीवर मात करणे किंवा वर्तन बदलणे यासारखी काही विशिष्ट उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. संमोहन अवस्थेत असताना व्यक्ती या सूचना स्वीकारण्याची शक्यता जास्त असते, कारण त्यांची गंभीर विचारसरणी तात्पुरती बायपास केली जाते. संमोहन सत्रादरम्यान, व्यक्तीला त्यांच्या समजुतीत बदल जाणवू शकतात, जसे की बदललेल्या संवेदना किंवा वाढलेली स्मरणशक्ती. याला संमोहित घटना म्हणून ओळखले जाते आणि ते व्यक्तीनुसार बदलू शकते. काही लोकांना एकाग्रतेची भावना वाढू शकते, तर काहींना ते स्वप्नासारख्या स्थितीत असल्यासारखे वाटू शकते. संमोहन सत्र संपताच, संमोहन तज्ञ व्यक्तीला पुन्हा सामान्य जागृत स्थितीत घेऊन येतो. याला डिइंडक्शन टप्पा म्हणून ओळखले जाते, जिथे व्यक्ती हळूहळू संमोहन अवस्थेतून बाहेर काढली जाते. सत्रानंतर व्यक्तीला आराम आणि ताजेतवाने वाटू शकते आणि काहींना मानसिक स्पष्टतेची भावना देखील येऊ शकते.

एकंदरीत, संमोहन ही एक आकर्षक प्रक्रिया आहे, जी लोकांना त्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यास मदत करू शकते. जरी ती प्रत्येकासाठी कार्य करत नसली तरी, अनेक लोकांना आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि वैयक्तिक वाढ साध्य करण्यासाठी संमोहन हे एक प्रभावी साधन वाटते. संमोहन प्रक्रिया समजून घेऊन आणि प्रशिक्षित व्यावसायिकांसोबत काम करून, व्यक्ती सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी त्यांच्या स्वतःच्या मनाची शक्ती वापरू शकतो.

ध्यान आणि संमोहनातील फरक (deference & similarity between meditation and hypnosis) :

ध्यान आणि संमोहन या दोन्ही पद्धती आहेत, ज्यामध्ये मनावर लक्ष केंद्रित करणे आणि खोल विश्रांतीची स्थिती प्राप्त करणे, समाविष्ट आहे. जरी त्यांना बर्‍याचदा वेगवेगळ्या पद्धती म्हणून पाहिले जाते, तरी प्रत्यक्षात दोघांमध्ये अनेक समानता आहेत. ध्यान आणि संमोहन यांच्यातील एक प्रमुख साम्य म्हणजे, दोन्ही पद्धतींसाठी आवश्यक असलेली लक्ष केंद्रित करण्याची आणि जागरूकतेची स्थिती हे आहे. ध्यानादरम्यान, व्यक्ती त्यांचे मन विचलित करणारे विचार काढून टाकण्याचे आणि वर्तमान क्षणावर लक्ष केंद्रित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवतो. त्याचप्रमाणे, संमोहना दरम्यान, व्यक्तींना विशिष्ट सूचना किंवा प्रतिमेवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी संमोहन तज्ञाद्वारे मार्गदर्शन केले जाते. दोन्ही पद्धतींमध्ये, लक्ष केंद्रित करण्याची आणि बाह्य विचलनांना दूर करण्याची क्षमता आवश्यक आहे.
ध्यान आणि संमोहन यांच्यातील आणखी एक समानता म्हणजे, विश्रांतीची स्थिती प्राप्त करण्यासाठी त्यांचा वापर कसा करता येतो. बरेच लोक ताण आणि चिंता कमी करण्यासाठी ध्यानाकडे वळतात, कारण ते मन आणि शरीर शांत करण्यास मदत करू शकते. त्याचप्रमाणे, संमोहन बहुतेकदा व्यक्तींना आराम करण्यास आणि विविध मानसिक आरोग्य स्थितींची लक्षणे कमी करण्यास मदत करण्यासाठी उपचारात्मक साधन म्हणून वापरले जाते, जसे की फोबिया किंवा निद्रानाश.
याशिवाय, ध्यान आणि संमोहन दोन्हीमध्ये बदललेल्या चेतनेची स्थिती समाविष्ट असते. ध्यानधारणेमध्ये, व्यक्तींना त्यांच्या विचारांपासून आणि भावनांपासून अलिप्ततेची भावना जाणवते, ज्यामुळे जागरूकता वाढते. त्याचप्रमाणे, संमोहन दरम्यान, व्यक्तींना ट्रान्ससारखी स्थिती अनुभवता येते जिथे ते अत्यंत सूचनांचे पालन करू शकतात आणि नवीन कल्पना किंवा दृष्टिकोनांसाठी खुले असतात. चेतनेची ही बदललेली अवस्था व्यक्तींना त्यांचे अंतर्गत विचार आणि भावना अधिक खोलवर आणि अधिक अर्थपूर्ण पद्धतीने शोधण्यास अनुमती देते.
तथापि, या समानता असूनही, ध्यान आणि संमोहन यांच्यात देखील काही महत्त्वाचे फरक आहेत. एक प्रमुख फरक म्हणजे व्यक्तींचे स्वतःचे विचार आणि वर्तन यावर नियंत्रणाचे स्तर. ध्यानधारणेमध्ये, व्यक्तींना स्वतःची जाणिव ठेवण्यास आणि त्यांच्या स्वतःच्या मानसिक प्रक्रियांवर नियंत्रण ठेवण्यास प्रोत्साहित केले जाते, तर संमोहनात, व्यक्ती त्या नियंत्रणाचा काही भाग संमोहन तज्ञाकडे सोपवू शकतो, जो त्यांचे विचार आणि कृतींचे मार्गदर्शन करतो.
शेवटी, ध्यान आणि संमोहन एकाग्रता, विश्रांती आणि बदललेल्या चेतनेच्या बाबतीत अनेक समानता सामायिक करतात, परंतु नियंत्रण आणि हेतूच्या बाबतीत देखील त्यांच्यात महत्त्वाचे फरक आहेत. मानसिक आरोग्य आणि कल्याण वाढवण्यासाठी दोन्ही पद्धती फायदेशीर ठरू शकतात, परंतु एखाद्याच्या गरजा आणि उद्दिष्टांना अनुकूल असलेली पद्धत निवडण्यासाठी या दोन्हींमधील फरक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

२.५. तथ्य,मिथक आणि संमोहनाचे उपयोग (Facts, Myths and Applications of Hypnosis):

संमोहन हा एक आकर्षक विषय आहे, ज्याने शतकानुशतके लोकांना मोहित केले आहे. संमोहनाशी संबंधित अनेक तथ्ये, मिथके आणि उपयोग आहेत, जे ते प्रत्यक्षात काय आहे, आणि ते कसे वापरले जाऊ शकते, याचे स्पष्ट चित्र मिळविण्यासाठी समजून घेणे महत्वाचे आहे:

संमोहनाबद्दल एक तथ्य म्हणजे ही एक नैसर्गिक मनाची अवस्था आहे, जी लोक दररोज अनुभवत असतात. जेव्हा आपण एखाद्या पुस्तकात किंवा चित्रपटात खोलवर रमलेले असतो तेव्हा आपण संमोहन अवस्थेत असतो. आणखी एक तथ्य म्हणजे संमोहन म्हणजे मनावर नियंत्रण नाही. संमोहन अंतर्गत एखाद्या व्यक्तीला त्यांच्या इच्छेविरुद्ध काहीही करायला लावता येत नाही.
संमोहनभोवती अनेक मिथके आहेत, जसे की केवळ कमकुवत मनाच्या लोकांनाच संमोहित केले जाऊ शकते असे मिथक आहे. प्रत्यक्षात, मोकळे मन आणि संमोहित होण्याची तयारी असलेला कोणीही संमोहनाचे परिणाम अनुभवू शकतो. आणखी एक मिथक म्हणजे लोक संमोहन अवस्थेत अडकू शकतात आणि कधीही जागे होत नाहीत, परंतु हे खरे नाही. आवश्यक असल्यास लोकांना संमोहन अवस्थेतून सहजपणे बाहेर काढता येते.
संमोहनाचे उपयोग खूप विस्तृत आणि वैविध्यपूर्ण आहेत. संमोहनाचा एक सामान्य वापर थेरपीमध्ये आहे, जिथे ते लोकांना फोबिया, चिंता आणि इतर मानसिक आरोग्य समस्यांवर मात करण्यास मदत करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते. वेदना व्यवस्थापनासाठी देखील संमोहनाचा वापर केला जाऊ शकतो, काही लोक फक्त संमोहनाचा वापर भूल म्हणून करून शस्त्रक्रिया देखील करतात.
संमोहनाचा आणखी एक मनोरंजक वापर क्रीडा कामगिरीमध्ये आहे. खेळाडू त्यांच्या यशाची कल्पना करण्यासाठी आणि त्यांचे लक्ष केंद्रित करणे आणि आत्मविश्वास सुधारण्यासाठी संमोहनाचा वापर करू शकतात. साक्षीदारांना गुन्ह्याचे तपशील अधिक अचूकपणे आठवण्यास मदत करण्यासाठी कायद्याच्या अंमलबजावणीमध्ये देखील संमोहनाचा वापर केला गेला आहे.

सारांश, शेवटी संमोहन हे एक शक्तिशाली साधन आहे, ज्याचा योग्यरित्या वापर केल्यास अनेक फायदे होतात. तथ्ये समजून घेणे, मिथक दूर करणे आणि संमोहनाच्या विविध अनुप्रयोगांचा शोध घेणे आपल्याला त्याच्या क्षमतेचे मूल्यांकन करण्यास आणि वेगवेगळ्या प्रकारे आपले जीवन सुधारण्यासाठी त्याचा वापर करण्यास मदत करू शकते. ते थेरपीसाठी असो, क्रीडा कामगिरीसाठी असो किंवा वैयक्तिक विकासासाठी असो, संमोहन हे आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी आणि आपले कल्याण सुधारण्यासाठी आपल्या टूलकिटमध्ये एक मौल्यवान भर असू शकते.

प्रकरण ३ रे

अध्ययन, स्मरण आणि विस्मरण

(Learning, Memory &Forgetting)

प्रस्तावना: अध्ययन किंवा शिकणे हे आपल्या जीवनाचा एक आवश्यक भाग आहे. जे आपल्याला सर्व क्षेत्रांमध्ये विकास करण्यास आणि त्यात यशस्वी होण्यास मदत करते. अध्ययन किंवा शिकणे आपल्याला असे ज्ञान प्रदान करते,जे आपल्याला जीवनात मार्गक्रमण करण्यासाठी, माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी आणि समस्या प्रभावीपणे सोडवण्यासाठी आवश्यक कौशल्यांनी सुसज्ज करते. शिक्षणाशिवाय, आपण प्रगती करू शकणार नाही आणि आपल्या क्षमता पूर्णतः विकसित करू शकणार नाही. अध्ययन किंवा शिक्षण व्यक्तींना जगातील बदलांशी जुळवून घेण्यास सक्षम करते. समाज विकसित होत असताना, नवीन तंत्रज्ञान, ट्रेंड आणि कल्पना उदयास येतात. त्यांच्या सोबत जुळवून घेण्यासाठी नवीन कौशल्ये शिकण्याची आणि आत्मसात करण्याची आवश्यकता असते. सतत शिकून, आपण विविध क्षेत्रातील प्रगतीशी जुळवून घेऊ शकतो आणि नोकरीच्या बाजारात अद्यावत व स्पर्धात्मक राहू शकतो. अध्ययन किंवा शिकणे सर्जनशीलता आणि नवोपक्रमांना देखील प्रोत्साहन देते, ज्यामुळे आपल्याला प्रगतीला चालना देण्यासाठी आणि समाजावर सकारात्मक प्रभाव पाडण्यासाठी नवीन कल्पना आणि उपाय शोधण्यास सक्षम करते. शिवाय, अध्ययन किंवा शिकणे हे वैयक्तिक वाढ आणि आत्म-सुधारणा वाढवते. हे व्यक्तींना आत्मविश्वास निर्माण करण्यास, आत्म-जागरूकता वाढविण्यास आणि गंभीर विचार कौशल्ये विकसित करण्यास मदत करते. अध्ययनाद्वारे, आपण आपले दृष्टिकोन विस्तृत करू शकतो, आपले क्षितिजे वाढवू शकतो आणि विविध संस्कृती आणि दृष्टिकोनांचे अध्ययन करू शकतो. अध्ययनामुळे लवचिकता, शिस्त आणि चिकाटी यांसारखी मूल्ये देखील रुजतात, जी आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि यश मिळविण्यासाठी आवश्यक आहेत. थोडक्यात, समाजात अर्थपूर्ण योगदान देऊ शकणारे सुसंस्कृत आणि माहितीपूर्ण नागरिक बनविण्यात अध्ययनाची भूमिका महत्त्वाची असते.

शिकणे आणि पैसे कमविणे हे आपल्या जीवनाचे दोन महत्त्वाचे पैलू आहेत, ते एकमेकांशी संबंधित आहेत. तुम्ही जितके जास्त शिकाल, तितकी तुम्ही भविष्यात कमाई करू शकता. कारण शिक्षण आणि प्रशिक्षणाद्वारे ज्ञान आणि कौशल्ये मिळवल्याने बाजारपेठेत तुमचे मूल्य वाढते. जेव्हा तुम्ही नवीन आणि अधिकाधिक गोष्टी शिकता, तेव्हा तुम्ही नियुक्तीसाठी अधिक पात्र आणि आकर्षक बनता. ज्यामुळे तुम्हाला चांगल्या नोकरी-व्यवसायाच्या संधी आणि उच्च पगार मिळू शकतो. कमाई करणे आणि शिकणे यांच्यातील संबंध आयुष्यभर शिकण्याच्या संकल्पनेत देखील दिसतो. आजच्या जलद आणि सतत बदलणाऱ्या जगात, तुमच्या करिअरमध्ये अद्यावत राहण्यासाठी आणि यशस्वी होण्यासाठी सतत शिकणे आणि जुळवून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. तुमच्या शिक्षणात गुंतवणूक करून आणि आयुष्यभर नवीन कौशल्ये आत्मसात करून, तुम्ही केवळ तुमचे मन समृद्ध करत नाही; तर तुमची कमाईची क्षमता देखील वाढवत असता. सतत शिकणे तुम्हाला जगाच्या पुढे राहण्यास आणि कार्यबलात अद्यावत राहण्यास अनुमती देते.

अध्ययन तुमच्या भविष्यातील यश आणि आर्थिक स्थिरता आणण्यात महत्वाची भूमिका पार पाडते. शिक्षणाला प्राधान्य देऊन आणि शिकण्याच्या संधींचा फायदा घेऊन, तुम्ही स्वतःला उज्ज्वल आणि अधिक समृद्ध भविष्यासाठी तयार करू शकता. लक्षात ठेवा की, अध्ययन ही स्वतःमध्ये केलेली गुंतवणूक आहे, तुम्ही जितके जास्त शिकाल तितके तुम्ही तुमच्या करिअर आणि वैयक्तिक प्रगतीच्या बाबतीत अधिक गोष्टी साध्य करू शकाल. म्हणून कधीही शिकणे किंवा अध्ययन थांबवू नका. कारण जितके जास्त ज्ञान, कौशल्ये आणि क्षमता तुमच्याजवळ असतील तितके जास्त कमाई स्रोत तुमच्याकडे अशू शकतात. म्हणून या प्रकरणात आपण अध्ययनाचे स्वरूप, अभिजात अभिसंधान आणि साधक अभिसंधान ह्या अध्ययन पद्धती, स्मृती आणि विस्मरण हे घटक सविस्तर बघणार आहोत.

३. १. अध्ययन: स्वरूप आणि व्याप्ती (Learning: Nature and Scope):

विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात वर्तनवाद हा मानसशास्त्रात एक प्रमुख विचारसरणीचा विषय बनला, तेव्हा शिक्षण किंवा अध्ययन हा मानसशास्त्रातील अभ्यासाचा एक महत्त्वाचा केंद्रबिंदू बनला. आज बोधात्मक, शैक्षणिक, सामाजिक आणि वैकासिक मानसशास्त्रासोबत अनेक क्षेत्रांमध्ये अध्ययन ही एक महत्त्वाची संकल्पना मानली जाते. मानसशास्त्रज्ञ शिक्षण किंवा अध्ययन कसे घडते, तसेच सामाजिक, भावनिक, सांस्कृतिक आणि जैविक घटक अध्ययन प्रक्रियेवर कसा प्रभाव टाकू शकतात याचा अभ्यास करतात.

"सक्रिय शिक्षण" हा शब्द बहुतेकदा परस्परसंवादी प्रक्रियेचे वर्णन करण्यासाठी वापरला जातो, जसे की एखाद्या संकल्पनेबद्दल वाचण्याऐवजी प्रत्यक्ष प्रयोग करून शिकणे. परंतु "निष्क्रिय शिक्षण" (मजकूर वाचणे, व्याख्यान ऐकणे, चित्रपट पाहणे) देखील शिकणे आहे आणि ते देखील तितकेच प्रभावी असू शकते.

शिकण्यामुळे कायमस्वरूपी बदल घडून येतो: शिकणे म्हणजे तुम्ही मिळवलेले ज्ञान टिकवून ठेवणे. उदा. जर तुम्ही इंग्रजी शिकलात तर ते तुमच्या आयुष्याभर लक्षात राहिल किंवा सायकल चालवायला शिकलात तर शेवटच्या श्वासापर्यंत विसरणार नाही.
अनुभव अथवा सराव याव्दारे शिक्षण घडते. शिकण्याची प्रक्रिया तेव्हा सुरू होते, जेव्हा तुम्हाला एक नवीन अनुभव येतो, मग तो नवीन शब्द वाचणे असो, एखाद्याला एखादी संकल्पना समजावून सांगणे असो किंवा समस्या सोडवण्यासाठी नवीन पद्धत वापरून पाहणे असो. एकदा तुम्ही अंडी उकळण्याची पद्धत किंवा काम करण्याचा वेगळा मार्ग वापरून पाहिला की, ते तुमच्यासाठी काम करते की, नाही हे तुम्ही ठरवू शकता आणि नंतर भविष्यात ते वापरू शकता.
शिकणे वृत्ती, ज्ञान किंवा वर्तनावर परिणाम करू शकते: "पुस्तकीय शिक्षण" पेक्षा शिकणे खूप जास्त आहे. तुम्ही नवीन शब्द, संकल्पना आणि तथ्ये शिकू शकता. परंतु तुम्ही गोष्टी कशा करायच्या आणि तुम्हाला त्या गोष्टीबद्दल कसे वाटते, हे देखील शिकू शकता. हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, शिकण्यात सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही प्रकारचे वर्तन असू शकते. शिकणे हा जीवनाचा एक नैसर्गिक आणि अविभाज्य भाग आहे, ज्यामुळे फायदे आणि तोटे सतत होत राहतात. कधीकधी शिकणे म्हणजे अधिक ज्ञानी होणे आहे आणि चांगले जीवन जगणे आहे. तर काही प्रकरणांमध्ये, याचा अर्थ आरोग्य आणि कल्याणासाठी हानिकारक वर्तन शिकणे असा देखील होतो. उदा. नशापान करणे हे देखील अध्ययनातून शिकले जाते.

म्हणून सारांश रूपाने सांगावयाचे झाल्यास, अनुभव अथवा सराव यांच्याद्वारे व्यक्ती वर्तनात होणारे सापेक्षत: कायमस्वरूपी टिकाऊ स्वरूपाच्या बदलांना अध्ययन असे म्हणतात.

3.2. अभिजात अभिसंधान (Classical Conditioning):

शिकण्याची प्रक्रिया नेहमीच सारखी नसते. शिकणे विविध प्रकारे होऊ शकते. शिकणे कसे आणि केव्हा होते, हे स्पष्ट करण्यासाठी, मानसशास्त्रज्ञांनी अनेक वेगवेगळे सिद्धांत मांडले आहेत.

लोकांच्या सहवासातून शिकणे हा नवीन गोष्टी शिकण्याचा सर्वात मूलभूत मार्ग आहे. रशियन शरीरविज्ञानशास्त्रज्ञ इव्हान पावलोव्ह यांनी कुत्र्यांच्या पचनसंस्थेवरील प्रयोगांदरम्यान शिकण्याची एक पद्धत शोधून काढली . त्यांनी नमूद केले की कुत्रे अन्न पाहताच नैसर्गिकरित्या लाळ गाळतात परंतु कुत्रे जेव्हा प्रयोगकर्त्याने दिलेल्या घंटेच्या आवाजाला लाळ गाळतात, तेव्हा ते नविन साहचर्य संबंध प्रस्थापित करायला शिकतात, यालाच त्याने अभिजात अभिसंधान म्हटले आहे.

नैसर्गिक उद्दीपकाला (अन्न) दिली जाणारी नैसर्गिक प्रतिक्रिया (लाळ) जेव्हा कुत्रीमुद्दीपकाला (घंटानाद) दिली जाते, तेव्हा त्याला अभिजात अभिसंधान म्हणतात.

मजेची गोष्ट म्हणजे, हा शोध अगदी अपघाताने लागला आहे. पाव्हलोव्ह हा मानसशास्त्रज्ञ नव्हता, तर शरीरविज्ञानशास्त्रज्ञ होता. तथापि, पावलोव्हच्या प्रसिद्ध प्रयोगांचा अध्ययन कसे होते याच्या आपल्या समजुतीवर मोठा परिणाम झाला. या शोधामुळे वर्तनात्मक मानसशास्त्राची शाखा विकसित होण्यासही मदत झाली आहे. इव्हान पावलोव्ह हे एक प्रसिद्ध रशियन शरीरविज्ञानी होते, ज्यांना पचनक्रियांचा अभ्यास करण्यासाठी १९०४ चे नोबेल पारितोषिक मिळाले.

कुत्र्यांमधील पचनाचा अभ्यास करताना, पावलोव्हने एक मनोरंजक घटना लक्षात घेतली: जेव्हा जेव्हा त्याचा सहाय्यक खोलीत प्रवेश करायचा, तेव्हा तेव्हा कुत्र्यांच्या तोंडातून लाळ गाळू लागायचा. त्यांच्या पचनसंस्थेवरील संशोधनात, पावलोव्ह आणि त्यांचे सहाय्यक विविध प्रकारच्या खाण्यायोग्य आणि अखाद्य पदार्थांची ओळख करून देत असत आणि त्या पदार्थांनी निर्माण केलेल्या लाळेचे उत्पादन मोजत असत. त्यांनी नमूद केले की, लाळ गाळणे ही एक प्रतिक्षिप्त प्रक्रिया आहे. ती विशिष्ट उत्तेजनाच्या प्रतिसादात आपोआप होते आणि ती जाणीवपूर्वक नियंत्रणाखाली नसते. तथापि, पावलोव्हने नोंदवले की कुत्रे अनेकदा अन्न आणि वासाच्या अनुपस्थितीत लाळ सोडू लागतात. त्याला लवकरच लक्षात आले की ही लाळ प्रतिक्रिया स्वयंचलित, शारीरिक प्रक्रियेमुळे नव्हती.

त्याच्या निरीक्षणांवर आधारित, पावलोव्हने असे सुचवले की लाळ गळणे ही एक शिकलेली प्रतिक्रिया होती. पावलोव्हच्या प्रयोगातील कुत्रे त्याच्या संशोधन सहाय्यकांच्या पांढऱ्या लॅब कोटच्या (तटस्थ उद्दीपक) दृश्याला प्रतिसाद देत होते, ज्याला प्राण्यांनी अन्नाच्या सादरीकरणाशी जोडण्यास सुरुवात केली होती. अन्नाच्या सादरीकरणाला लाळेच्या प्रतिसादाप्रमाणे, जो एक बिनशर्त प्रतिक्षेप आहे, अन्नाच्या अपेक्षेला लाळेचा प्रवाह हा एक सशर्त प्रतिक्षेप आहे.

त्यानंतर पावलोव्हने या सशर्त प्रतिक्रिया कशा शिकल्या जातात किंवा मिळवल्या जातात याचा तपास करण्यावर लक्ष केंद्रित केले.

प्रयोगांच्या मालिकेत, त्याने पूर्वी तटस्थ (घंटानाद) असलेल्या उत्तेजनाला सशर्त प्रतिसाद (लाळ) त्याने अन्नाचा वापर बिनशर्त उत्तेजना म्हणून किंवा नैसर्गिकरित्या आणि आपोआप प्रतिसाद निर्माण करणारी उत्तेजना म्हणून करण्याचा पर्याय निवडला. मेट्रोनोमचा आवाज तटस्थ उत्तेजना म्हणून निवडला गेला. कुत्र्यांना प्रथम टिकटिक मेट्रोनोमच्या आवाजाच्या संपर्कात आणले जायचे आणि नंतर लगेच अन्न दिले जायचे. उत्तेजित करण्याचा प्रयत्न केला. अनेक कंडिशनिंग चाचण्यांनंतर, पावलोव्हने नोंदवले की, मेट्रोनोम ऐकल्यानंतर कुत्र्यांना लाळ येऊ लागली. "एक उत्तेजक जो स्वतःमध्ये तटस्थ होता तो जन्मजात अन्न प्रतिक्षेपाच्या क्रियेवर लादला गेला होता," पावलोव्हने १९२७ मध्ये निकालांबद्दल लिहिले. "आम्हाला असे आढळले की, एकत्रित उत्तेजनाच्या अनेक पुनरावृत्तींनंतर, मेट्रोनोमच्या ध्वनींनीच लाळ स्राव उत्तेजित करण्याची क्षमता प्राप्त केली होती". दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे झाले तर, पूर्वीचा तटस्थ उत्तेजक किंवा उद्दीपक (मेट्रोनोम) हे आता एक सशर्त उत्तेजक किंवा उद्दीपक बनला होता, जे नंतर सशर्त प्रतिसाद (लाळ) उत्तेजित करू लागतो.

अभिजात अभिसंधानाची तत्वे (Principles ClassicalConditioning):

जरी शास्त्रीय कंडिशनिंगचा शोध मानसशास्त्रज्ञांनी लावला नसला तरी, मानसशास्त्रातील वर्तनवाद म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या विचारसरणीवर त्याचा प्रचंड प्रभाव पडला आहे. वर्तनवाद असे गृहीत धरतो की, सर्व शिक्षण पर्यावरणाशी संवाद साधून होते आणि वातावरण वर्तनाला आकार देते.

शिकण्याच्या प्रक्रियेचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी काही वेगवेगळ्या संज्ञा वापरतात. या मूलभूत गोष्टी जाणून घेतल्यास तुम्हाला अभिजात अभिसंधान समजण्यास मदत होईल.

अनअभिसंधीत उद्दीपक (Unconditioned Stimulus): बिनशर्त उत्तेजना म्हणजे एक उत्तेजना किंवा ट्रिगर जो स्वयंचलित प्रतिसाद देतो. उदाहरणार्थ, जर थंड वाऱ्यामुळे तुम्हाला थरथर कापायला लागला असाल तर, थंड वारा ही एक बिनशर्त उत्तेजना असते; ती अनैच्छिक प्रतिक्रिया (थरथर) निर्माण करते. या प्रयोगात भुक ह्या प्रेरणेला लाळ स्वयंचलित किंवा अनभिसंधीत उद्दीपक आहे.
अभिसंधीत उद्दीपक (Neutral Stimulus): तटस्थ उत्तेजना म्हणजे अशी उत्तेजना जी सुरुवातीला स्वतःहून प्रतिसाद देत नाही. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला पंख्याचा आवाज ऐकू आला पण वाऱ्याचा आवाज जाणवत नसेल, तर ती प्रतिसाद देईलच असे नाही. त्यामुळे ती एक तटस्थ उत्तेजना बनेल. घंटानादाला दिलेली लाळ गाळण्याची प्रतिक्रिया हि अभिसंधीत उद्दीपक आहे.
अभिसंधित उद्दीपक (Conditioned Stimulus): अभिसंधान केलेले उत्तेजक किंवा उद्दीपक म्हणजे एक अशी उत्तेजकता जी एकेकाळी तटस्थ होती (प्रतिसाद देत नव्हती) पण आता त्याला प्रतिसाद (मेट्रोनोम) देते. जर तुम्ही पूर्वी कुत्र्यांकडे लक्ष दिले नाही, पण नंतर एक एक करून चावले, आणि आता तुम्हाला कुत्रा पाहिल्यावर भीती वाटते, तर कुत्रा आता कंडिशन केलेले उत्तेजक किंवा उद्दीपक बनला आहे.
अनभिसंधीत प्रतिक्रिया (Unconditioned Response): बिनशर्त प्रतिसाद म्हणजे स्वयंचलित प्रतिसाद किंवा बिनशर्त उत्तेजना असताना विचार न करता येणारा प्रतिसाद. जर तुम्हाला तुमच्या आवडत्या अन्नाचा वास आला आणि तुमच्या तोंडाला पाणी येऊ लागले, तर पाणी येणे ही एक अनभिसंधीत प्रतिक्रिया असते.
अभिसंधीत प्रतिसाद (Conditioned Response): अभिसंधीत केलेला प्रतिसाद म्हणजे शिकलेला प्रतिसाद किंवा अशी प्रतिक्रिया जी आधी कोणतीही प्रतिक्रिया नसताना निर्माण केली जाते. कुत्र्याने चावल्यानंतर तुम्हाला येणारी भीती ही कंडिशन केलेला प्रतिसाद आहे.

3.3.साधक अभिसंधान (Operant Conditioning):

आपण सर्वजण अशा वर्तनांमध्ये गुंततो, ज्यांचे चांगले परिणाम होतील हे आपल्याला माहित असते. ज्या वर्तनांचे नकारात्मक परिणाम होतील हे आपल्याला माहित असते ते देखील आपण टाळतो. म्हणून हे समजण्यासारखे आहे की, एखाद्या गोष्टीसाठी बक्षीस मिळाल्याने तुम्हाला ते अधिक वेळा करावी वाटते आणि शिक्षा मिळाल्याने तुम्हाला ते कमी करावी वाटते. या प्रकारच्या अध्ययनाला वर्तनात्मक मानसशास्त्रज्ञ बीएफ स्किनर यांनी साधक अभिसंधान से नाव दिले आहे आणि त्याचा तुमच्या दैनंदिन वर्तनावर मोठा परिणाम होऊ शकतो.

साधक अभिसंधान ज्याला कधीकधी 'इंस्ट्रूमेंटल कंडिशनिंग' म्हणून संबोधले जाते, ही एक शिक्षण पद्धत आहे, जी वर्तनासाठी बक्षिसे आणि शिक्षा यांचा वापर करते. साधक अभिसंधानाद्वारे वर्तन आणि त्या वर्तनासाठी होणारे नकारात्मक किंवा सकारात्मक परिणाम यांच्यात एक संबंध निर्माण केला जातो.

उदाहरणार्थ, जेव्हा प्रयोगशाळेतील उंदीर हिरवा दिवा चालू असताना लीव्हर दाबतो तेव्हा त्यांना बक्षीस म्हणून अन्न गोळी मिळते. जेव्हा ते लाल दिवा चालू असताना लीव्हर दाबतो तेव्हा त्यांला सौम्य विजेचा धक्का लागतो. परिणामी, तो हिरवा दिवा चालू असताना लीव्हर दाबायला शिकतो आणि लाल दिवा टाळतो.

तथापि, साधक अभिसंधान ही केवळ प्रयोगशाळेतील प्राण्यांना प्रशिक्षण देताना प्रायोगिक सेटिंग्जमध्ये घडणारी गोष्ट नाही. ती दैनंदिन शिक्षणात देखील एक शक्तिशाली भूमिका बजावते. मजबुतीकरण/दृढीकरण आणि शिक्षा नेहमीच नैसर्गिक परिस्थितीमध्ये तसेच वर्गखोल्यांमध्ये किंवा थेरपी सत्रांसारख्या अधिक संरचित परिस्थितीमध्ये घडते.

उदाहरण, सोफिया नावाच्या प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थिनीची कल्पना करा. सोफियाच्या वर्गात नियम असा आहे की जेव्हा एखाद्या विद्यार्थ्याला बोलायचे असते तेव्हा त्यांनी प्रथम हात वर करावा लागतो.

सोफिया वर्गात हात वर करते तेव्हा तिला तिच्या शिक्षिकेकडून कौतुकाचा वर्षाव मिळतो. कौतुकामुळे तिच्या इच्छित वर्तनाला (बोलण्यापूर्वी हात वर करणे) बळकटी मिळते. भविष्यात सोफिया हात वर करेल अशी शक्यता जास्त असते कारण ती असे केल्याने सकारात्मक परिणाम मिळतो (तिच्या शिक्षिकेकडून कौतुक मिळणे).

जर शिक्षिकेने सोफियाला हात न उचलता बोलल्याबद्दल फटकारले तर काय होईल? सोफिया अवांछित वर्तनाचा (हात न उचलता बोलणे) नकारात्मक परिणामाशी (छाननीत होण्याशी) संबंध जोडेल. भविष्यात, ती वर्गात हात न उचलता बोलण्याची शक्यता कमी करेल कारण ती या वर्तनाचा संबंध शिक्षा होण्याशी जोडेल.

साधक आणि अभिजात अभिसंधानातील फरक

साधक आणि अभिजात अभिसंधान या वर्तणुकीय मानसशास्त्राच्या केंद्रस्थानी असलेल्या दोन महत्त्वाच्या संकल्पना आहेत. साधक आणि अभिजात अभिसंधान यांच्यात समानता आहे. दोन्ही प्रकारच्या अभिसंधानामुळे शिक्षण मिळते आणि दोन्ही सूचित करतात की एखादा विषय त्यांच्या वातावरणाशी जुळवून घेऊ शकतो.

तथापि, दोन्हींच्या प्रक्रिया खूप वेगळ्या आहेत. साधक आणि अभिजात अभिसंधानामधील मुख्य फरक काय आहेत? या प्रत्येक वर्तन सुधारणा तंत्राचा वापर कसा करता येईल हे समजून घेण्यासाठी, साधक आणि अभिजात अभिसंधान हे एकमेकांपासून कसे वेगळे आहेत, हे समजून घेणे देखील आवश्यक आहे.

अभिजात अभिसंधान:

प्रथम वर्णन केलेले रशियन शरीरशास्त्रज्ञ इव्हान पावलोव्ह यांनी केले.
अनैच्छिक, स्वयंचलित वर्तनांवर लक्ष केंद्रित करते
रिफ्लेक्सच्या आधी एक तटस्थ सिग्नल ठेवणे समाविष्ट आहे.

साधक अभिसंधान:

प्रथम वर्णन केलेले अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ बीएफ स्किनर यांनी केले.
वर्तनानंतर मजबुतीकरण किंवा शिक्षा लागू करणे समाविष्ट आहे.
स्वैच्छिक वर्तन मजबूत किंवा कमकुवत करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.

पारितोषिक आणि शिक्षा

स्किनरने ऑपरेटंट कंडिशनिंग प्रक्रियेचे दोन प्रमुख पैलू ओळखले: पारितोषिक आणि शिक्षा. पारितोषिक हे वर्तन वाढवण्यासाठी असते, तर शिक्षा हे वर्तन कमी करण्यासाठी असते. पारितोषिकाचे दोन वेगवेगळे प्रकार आणि शिक्षेचे दोन वेगवेगळे प्रकार आहेत.

सकारात्मक पारितोषिक: इच्छित वर्तनाला बळकटी देण्यासाठी अनुकूल परिणाम निर्माण करणे. उदाहरणार्थ, खोली स्वच्छ केल्यानंतर मुलाला त्यांच्या आवडत्या पदार्थाने बक्षीस देणे. हे बक्षीस मुलाला भविष्यात पुन्हा त्यांची खोली स्वच्छ करण्यास प्रेरित करू शकते, कारण ते या कामाला त्यांना आवडणारी गोष्ट मिळवण्याशी जोडतात.
नकारात्मक पारितोषिक: इच्छित वर्तनाला बळकटी देण्यासाठी अप्रिय उत्तेजक काढून टाकणे. उदाहरणार्थ, जर तुमची कार तुमच्यावर जोरात बीप करत असेल आणि तुमचा सीटबेल्ट उघडला असेल, तर त्रासदायक आवाज टाळण्यासाठी तुम्ही बकल लावू शकता. तथापि, परिणाम असा आहे की तुम्ही इच्छित वर्तन करत आहात (तुमचा सीटबेल्ट घालणे).
सकारात्मक शिक्षा: एखाद्या अवांछित वर्तनानंतर एखादी अप्रिय घटना घडण्याची शक्यता कमी करण्यासाठी ती घटना घडल्यानंतर ती घडणे कमी करणे. उदाहरणार्थ, नखे चावणे थांबवण्याचा प्रयत्न करणारी व्यक्ती कदाचित नेलपॉलिश वापरेल ज्यामुळे त्यांच्या तोंडात एक घृणास्पद चव येईल. ते नखे चावणे थांबवू शकतात कारण ते पॉलिशची वाईट चव टाळण्याचा प्रयत्न करीत असेल.
नकारात्मक शिक्षा: अवांछित वर्तन घडल्यानंतर एखादी आनंददायी गोष्ट काढून घेणे. भविष्यात पुन्हा असे वर्तन करण्यापासून रोखण्यासाठी एखादी इष्ट गोष्ट काढून अवांछित वर्तनाला शिक्षा करणे हा उद्देश आहे. उदाहरणार्थ, जर एखादा किशोरवयीन व्यक्ती कर्फ्यूनंतर घरी आला तर त्याचे पालक त्याचा फोन काढून घेऊ शकतात. फोन हरवू नये म्हणून, पुढच्या वेळी जेव्हा तो बाहेर जाईल तेव्हा कर्फ्यूपूर्वी घरी परतण्याचा प्रयत्न करू शकतो.

3. 4. स्मृती (Memory):

आपली स्मरणशक्ती आपल्याला आपण कोण आहोत हे घडवण्यास मदत करते. ती आपल्याला आपल्या दैनंदिन जीवनात कार्य करण्यास, आपल्या कल्याणासाठी आवश्यक असलेले नातेसंबंध निर्माण करण्यास आणि आपल्या भूतकाळातील महत्त्वाच्या घटना लक्षात ठेवण्यास अनुमती देते. परंतु स्मृती परिपूर्ण नाही. ती काय आहे आणि ती कशी कार्य करते, हे समजून घेतल्याने आपण आपली स्मृती अधिक मजबूत करण्यासाठी काय करू शकतो याबद्दल अंतर्दृष्टी मिळू शकते.

मानसशास्त्रज्ञ स्मृतीची व्याख्या, स्मृती म्हणजे माहिती मिळवणे, साठवणे, टिकवून ठेवणे आणि नंतर पुनर्प्राप्त करणे या मानसिक प्रक्रियेला स्मृती असे म्हणतात. स्मृतीमध्ये तीन प्रमुख प्रक्रियांचा समावेश असतो: माहिती मिळवणे, ती साठवणे आणि पुनर्प्राप्त करणे.

मानवी स्मृतीमध्ये माहिती जतन करण्याची आणि पुनर्प्राप्त करण्याची क्षमता असते. तथापि, ही एक निर्दोष प्रक्रिया नाही. कधीकधी लोक गोष्टी विसरतात किंवा चुकीच्या पद्धतीने आठवतात. इतर वेळी, माहिती प्रथमतः स्मृतीमध्ये योग्यरित्या एन्कोड केलेली नसते.

स्मरणशक्तीच्या समस्या बहुतेकदा तुलनेने किरकोळ त्रासदायक असतात, जसे की वाढदिवस विसरणे. तथापि, ते अल्झायमर रोग आणि इतर प्रकारच्या डिमेंशियासारख्या गंभीर आजारांचे लक्षण देखील असू शकते. या परिस्थिती जीवनाच्या गुणवत्तेवर आणि कार्य करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम करतात.

स्मृतीचे मुख्य तीन प्रकार

स्मृतीचे अनेक वेगवेगळे मॉडेल प्रस्तावित केले गेले असले तरी, स्मृतीचे स्टेज मॉडेल बहुतेकदा स्मृतीची मूलभूत रचना आणि कार्य स्पष्ट करण्यासाठी वापरले जाते. सुरुवातीला १९६८ मध्ये रिचर्ड अ‍ॅटकिन्सन आणि रिचर्ड शिफ्रिन यांनी प्रस्तावित केलेला हा सिद्धांत तीन स्वतंत्र टप्पे किंवा स्मृतीचे प्रकार दर्शवितो : संवेदी स्मृती, अल्पकालीन स्मृती आणि दीर्घकालीन स्मृती.

संवेदी स्मृती: संवेदी स्मृती ही स्मृतीचा सर्वात प्राथमिक टप्पा आहे. या टप्प्यात, वातावरणातील संवेदी माहिती अतिशय कमी काळासाठी साठवली जाते, सामान्यतः दृश्य माहितीसाठी अर्ध्या सेकंदापेक्षा जास्त काळ आणि श्रवण माहितीसाठी तीन किंवा चार सेकंदांपेक्षा जास्त काळ साठवली जात नाही. लोक या संवेदी स्मृतीच्या काही विशिष्ट पैलूंकडेच लक्ष देतात. संवेदी स्मृतीकडे लक्ष दिल्याने यातील काही माहिती पुढील टप्प्यात म्हणजे अल्पकालीन ्स्मृ्स्मृतीत जाते.
अल्पकालीन स्मृती: अल्पकालीन स्मृती , ज्याला सक्रिय स्मृती असेही म्हणतात, ती अशी माहिती आहे, जी आपल्याला सध्या माहिती असते किंवा ज्याबद्दल आपण विचार करतो. फ्रायडियन मानसशास्त्रात, या स्मृतीला जाणीवपूर्वक मन असे संबोधले जाईल. संवेदी आठवणींकडे लक्ष दिल्याने अल्पकालीन स्मृतीमध्ये माहिती येते. आपल्या बऱ्याच अल्पकालीन आठवणी लवकर विसरल्या जातात, परंतु या माहितीकडे लक्ष दिल्याने ती पुढील टप्प्यावर जाऊ शकते: दीर्घकालीन स्मृती. सक्रिय स्मृतीमध्ये साठवलेली बहुतेक माहिती अंदाजे २० ते ३० सेकंदांसाठी ठेवली जाईल. चंकिंग सारख्या मेमरी स्ट्रॅटेजीज वापरून ही क्षमता काही प्रमाणात वाढवता येते, ज्यामध्ये संबंधित माहितीचे लहान तुकड्यांमध्ये गटबद्ध करणे समाविष्ट असते. "अल्पकालीन स्मृती" हा शब्द बहुतेकदा "कार्यरत स्मृती" सोबत परस्पर बदलला जातो, जो माहिती तात्पुरती साठवण्यासाठी, व्यवस्थित करण्यासाठी आणि हाताळण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या प्रक्रियांना सूचित करतो. १९५६ मध्ये प्रकाशित झालेल्या एका प्रसिद्ध पेपरमध्ये, मानसशास्त्रज्ञ जॉर्ज मिलर यांनी असे सुचवले होते की वस्तूंची यादी साठवण्यासाठी अल्पकालीन स्मृतीची क्षमता पाच ते नऊ दरम्यान असते. काही स्मृती संशोधकांचा आता असा विश्वास आहे की अल्पकालीन स्मृतीची खरी क्षमता कदाचित चारच्या जवळ आहे.

दीर्घकालीन स्मृती: दीर्घकालीन स्मृती म्हणजे माहितीचा सतत संग्रह. फ्रॉइडियन मानसशास्त्रात, दीर्घकालीन स्मृतीला पूर्व-चेतन आणि अचेतन असे म्हटले जाईल. ही माहिती आपल्या जाणीवेबाहेर आहे परंतु गरज पडल्यास ती वापरण्यासाठी कार्यरत स्मृतीत आणता येते. काही आठवणी लक्षात ठेवणे खूप सोपे असते, तर काहींमध्ये प्रवेश करणे खूप कठीण असते. संवेदी स्मृती खूप संक्षिप्त असते, अल्पकालीन स्मृती थोडी जास्त असते आणि दीर्घकालीन स्मृती आयुष्यभर टिकू शकते.

स्मरणशक्ती सुधारण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता? तुमची स्मरणशक्ती कितीही चांगली असली तरी, ती आणखी चांगली करण्यासाठी तुम्ही काही गोष्टी करू शकता. सौम्य स्मरणशक्ती कमी होण्यावर उपचार करण्यासाठी उपयुक्त धोरणांमध्ये पुढील बाबी समाविष्ट आहेत:

ते लिहून ठेवा: पेन आणि कागदाने लिहिल्याने तुमच्या मेंदूत स्मृती रुजण्यास मदत होते - आणि नंतर ते आठवण करून देणारे किंवा संदर्भ म्हणून देखील काम करू शकते.
त्याला अर्थ जोडा: जर तुम्ही एखाद्या गोष्टीला अर्थ जोडला तर तुम्ही ती अधिक सहजपणे लक्षात ठेवू शकता. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही एखाद्या व्यक्तीला भेटता ज्याला तुम्ही आधीच ओळखत असलेल्या व्यक्तीशी जोडले तर तुम्हाला त्यांचे नाव चांगले लक्षात राहू शकेल.
पुनरावृत्ती करा: पुनरावृत्तीमुळे स्मृती तुमच्या अल्पकालीन स्मृतीपलीकडे एन्कोड होण्यास मदत होते.
गटबद्ध करा: वर्गीकृत केलेली माहिती लक्षात ठेवणे आणि लक्षात ठेवणे सोपे होते.
स्वतःची चाचणी घ्या: माहितीचा अभ्यास करणे आणि सराव करणे हा तुम्हाला ती लक्षात राहील याची खात्री करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे असे वाटत असले तरी, संशोधकांना असे आढळून आले आहे की माहितीची चाचणी घेणे हा प्रत्यक्षात स्मृति सुधारण्याचा एक सर्वोत्तम मार्ग आहे .
मानसिक चित्र काढा: तुम्ही ज्या गोष्टी अनेकदा विसरता (जसे की तुम्ही तुमच्या गाडीच्या चाव्या कुठे सोडल्या) त्यांची पद्धतशीरपणे मानसिक नोंद करण्याचा प्रयत्न केल्याने तुम्हाला गोष्टी चांगल्या प्रकारे लक्षात राहण्यास मदत होऊ शकते.
पुरेशी विश्रांती घ्या: संशोधनात असेही आढळून आले आहे की झोप शिकण्यात आणि नवीन आठवणी तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

लक्षात ठेवण्याच्या तंत्रांचा वापर करा : माहितीचा सराव करणे, स्मृतिशास्त्र वापरणे आणि इतर लक्षात ठेवण्याच्या रणनीती लहान स्मृती समस्यांना तोंड देण्यास मदत करू शकतात.

स्मृतिचिन्ह उपकरणाचे सर्वात सामान्य उदाहरण म्हणजे “ABCD…” हे गाणे, जे आपल्याला इंग्रजी वर्णमाला शिकण्यास मदत करते. स्मृतिचिन्ह उपकरणाचे आणखी एक सामान्य उदाहरण म्हणजे “तानापिनिहिपाजा” हे संक्षिप्त रूप, जे आपल्याला इंद्रधनुष्यातील रंगांचा क्रम लक्षात ठेवण्यास मदत करते.

स्मृतिशास्त्राचे प्रकार:खाली काही वेगवेगळ्या प्रकारचे आणि स्मृतिचिन्ह उपकरणांचे उदाहरण दिले आहेत.

संगीतमय स्मृतिशास्त्र:तुम्हाला तुमच्या आवडत्या पुस्तकातील एक पानभरही शब्द आठवत नसतील, पण तुम्हाला कदाचित डझनभर गाण्यांचे बोल आठवत असतील. कारण संगीत हे शिकण्यासाठी आणि आठवणे यासाठी एक प्रभावी साधन असू शकते. जाहिरातदारांना हे माहित आहे, म्हणूनच ते उत्पादनांचा प्रचार करण्यासाठी आकर्षक जिंगल्स वापरतात. संगीतमय स्मृतिशास्त्राची काही उदाहरणे येथे आहेत: वर्णमाला गाणे: “ABCD…” वर्णमाला गाणे आपल्याला इंग्रजी वर्णमाला शिकण्यास मदत करते, जी मूलतः २६ यादृच्छिक अक्षरांची एक स्ट्रिंग आहे.
यमक स्मृतिशास्त्र: गाण्यांप्रमाणेच, यमक आणि कविता देखील आकर्षक असतात आणि पुनरावृत्ती आणि यमकयुक्त शब्दांच्या वापरामुळे माहिती लक्षात ठेवणे सोपे करतात. उदाहरणार्थ, 'E' च्या आधी "I", 'C' नंतर वगळता, किंवा 'neighbor' किंवा 'weigh' मध्ये 'A' सारखा उच्चारला जात असताना, स्पेलिंग नियम आपल्याला वेगवेगळ्या प्रकारच्या इंग्रजी शब्दांमध्ये "I" आणि "E" अक्षरांचा योग्य क्रम लक्षात ठेवण्यास मदत करतो.किंवा पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही प्रत्येक महिन्यातील दिवसांची संख्या लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न कराल तेव्हा हे यमक स्मृतिचिन्ह वापरून पहा: "सप्टेंबर, एप्रिल, जून आणि नोव्हेंबरमध्ये ३० दिवस असतात. बाकी सर्वांमध्ये ३१ असतात.फेब्रुवारी वगळता, माझ्या प्रिय मुला. त्यात २८ असतात आणि ते ठीक आहे. पण लीप वर्षात २९ असतात."
संक्षेप आणि अ‍ॅक्रोस्टिक्स: हे स्मृतिशास्त्राच्या सर्वात सामान्य प्रकारांपैकी एक आहेत. या प्रकारच्या स्मृतिशास्त्राची रचना करण्यासाठी, यादीतील प्रत्येक आयटमचे पहिले अक्षर शब्द (संक्षेप) किंवा वाक्यांश (अ‍ॅक्रोस्टिक) तयार करण्यासाठी वापरले जाते. स्मृतिचिन्ह उपकरणे म्हणून काम करणाऱ्या संक्षिप्त शब्दांची ही काही सामान्य उदाहरणे आहेत : तानापिनिहिपाजा: हे संक्षिप्त रूप आपल्याला इंद्रधनुष्यातील रंगांचा क्रम लक्षात ठेवण्यास मदत करते. HOMES: हे संक्षिप्त रूप आपल्याला पाच महान सरोवरांची नावे लक्षात ठेवण्यास मदत करते, जी आहेत: Huron, Ontario, Michigan, Erie, and Superior.

3.5. विस्मरण: स्वरूप आणि कारणे (Forgetting: Nature and reasons of forgetting):

विसरणे ही एक सामान्य घटना आहे जी प्रत्येकाला आयुष्यात कधी ना कधी अनुभवायला मिळते. ती म्हणजे आपल्या मेंदूत साठवलेल्या माहिती किंवा आठवणी नष्ट होणे. विसरणे निराशाजनक वाटू शकते, परंतु ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे जी आपल्या संज्ञानात्मक कार्यात एक महत्त्वाचा उद्देश पूर्ण करते. विस्मरणाचे अनेक कारणे आहेत, ते पुढील प्रमाणे:

हस्तक्षेप किंवा व्यत्यय: विसरण्याचे एक कारण म्हणजे हस्तक्षेप आहे. जेव्हा नवीन माहिती जुन्या आठवणींच्या पुनर्प्राप्तीत किंवा आठवण्यात व्यत्यय आणते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही नवीन फोन नंबर घेतला असेल, तर तुमचा जुना फोन नंबर लक्षात ठेवण्याच्या तुमच्या क्षमतेत व्यत्यय आणू शकतो. यामुळे गोंधळ होऊ शकतो आणि जुनी माहिती विसरण्यास कारणीभूत ठरू शकते.
क्षय किंवा र्‍हास: विसरण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे क्षय, जे कालांतराने आठवणी हळूहळू कमी होत जाणे आहे. जेव्हा आपण सक्रियपणे काही माहितीचा सराव करत नाही किंवा वापरत नाही, तेव्हा ती कमकुवत होऊ शकते आणि शेवटी आपल्या स्मृतीतून नाहीशी होऊ शकते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही शाळेत शिकलेल्या परदेशी भाषेचा सराव केला नाही, तर तुम्ही ती अस्खलितपणे कशी बोलायची हे विसरू शकता.
पुनर्प्राप्ती किंवा आठवण्यात अपयश: पुनर्प्राप्तीतील अपयश हे विसरण्याचे आणखी एक सामान्य कारण आहे. जेव्हा आपण योग्य संकेत किंवा ट्रिगर्सच्या अभावामुळे स्मृतीमध्ये प्रवेश करू शकत नाही तेव्हा हे आठवण्यात अपयश घडते. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला तुमच्या चाव्या कुठे ठेवल्या हे आठवत नसेल, तर ते कदाचित तुम्ही ती आठवण परत मिळवण्यासाठी योग्य संकेतांचा वापर करत नसल्यामुळे असू शकते.
ताणतणाव: ताणतणाव आणि भावनिक घटक देखील विसरण्यास कारणीभूत ठरू शकतात. उच्च पातळीचा ताण किंवा भावनिक उत्तेजना आठवणी अचूकपणे एन्कोड करण्याची आणि पुनर्प्राप्त करण्याची आपली क्षमता बिघडवू शकते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही कार अपघातात असाल, तर त्याशी संबंधित भावनिक आघातामुळे तुम्हाला त्या घटनेचे तपशील लक्षात ठेवण्यात अडचण येऊ शकते.
लक्ष केंद्रित न करणे: एकाग्र नसल्यास आणि लक्ष केंद्रित न केल्याने विसरणे होऊ शकते. जेव्हा आपण एखाद्या कामात किंवा माहितीमध्ये पूर्णपणे गुंतलेले नसतो, तेव्हा आपण ती आपल्या स्मृतीत प्रभावीपणे एन्कोड करण्याची शक्यता कमी असते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही परीक्षेसाठी अभ्यास करताना मल्टीटास्किंग करत असाल, तर तुम्हाला माहिती तसेच आठवत नसेल जितकी तुम्ही केवळ सामग्रीवर लक्ष केंद्रित केले असेल.
वैयक्तिक फरक: स्मरणशक्तीतील वैयक्तिक फरक देखील विसरण्यात भूमिका बजावू शकतात. अनुवांशिक घटकांमुळे, संज्ञानात्मक क्षमतांमुळे किंवा वैयक्तिक अनुभवांमुळे काही लोकांची स्मरणशक्ती इतरांपेक्षा चांगली असू शकते. उदाहरणार्थ, काही व्यक्तींची छायाचित्रणात्मक स्मृती चांगली असू शकते आणि ते तपशीलवार माहिती सहज लक्षात ठेवू शकतात, तर काहींना साधी तथ्ये लक्षात ठेवण्यात अडचण येऊ शकते.

सारांश, शेवटी विसरणे ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे जी हस्तक्षेप, क्षय, पुनर्प्राप्ती अपयश, ताण, लक्ष आणि वैयक्तिक फरक यासारख्या विविध घटकांमुळे प्रभावित होऊ शकते. विसरणे कधीकधी निराशाजनक असू शकते, परंतु मानवी स्मृतीचा हा एक नैसर्गिक आणि आवश्यक पैलू आहे, जो आपल्याला महत्वाची माहिती प्रक्रिया करण्यास आणि टिकवून ठेवण्यास मदत करतो. विसरण्याचे स्वरूप आणि कारणे समजून घेऊन, आपण आपली स्मरणशक्ती अधिक चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित करू शकतो आणि दैनंदिन जीवनात आपल्या संज्ञानात्मक कार्याला अनुकूल करू शकतो.

प्रकरण चौथे

विचार प्रक्रिया आणि समस्या सोडवणे

(Thinking and Problem solving)

विचार करणे ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे, जी सर्व सजीवांमध्ये कमी-अधिक प्रमाणात घडते. मानसशास्त्रज्ञांनी त्याची व्याख्या 'मिनरा-पित्रा उंग' 'अशी केली आहे. काही लोकांनी याला पर्यावरणातून मिळालेल्या माहितीचे मानसिक जोड-तोड म्हटले आहे, तर काहींनी याला मानसिक फेरबदल म्हटले आहे. विचार करणे ही एक 'मध्यस्थ प्रक्रिया' मानली जाते, जी समस्या किंवा उद्दीपक आणि त्याचे निराकरण किंवा योग्य प्रतिसाद यांच्या दरम्यान उद्भभवते. कोणत्याही प्रकारचा विचार ही मानसिक प्रक्रिया विचार आहे, हे स्पष्ट आहे की, तो आपण प्रत्यक्षपणे पाहू शकत नाही. पण वर्तनाच्या आधारे आपण त्याबद्दल अप्रत्यक्षपणे जाणून घेऊ शकतो. म्हणून विचारांना अव्यक्त मानसिक प्रक्रिया म्हटले जाते.

विचारमहाविद्यालयीन विद्यार्थी म्हणून, आपल्याला सतत वेगवेगळ्या आव्हानांना आणि समस्यांना तोंड द्यावे लागते ज्यासाठी आपल्याला गंभीरपणे विचार करावा लागतो आणि उपाय शोधावे लागतात. या अडथळ्यांमधून मार्ग काढण्यासाठी आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठी प्रभावी मार्ग शोधण्यासाठी विचार प्रक्रियेचा आणि समस्या सोडवण्याचा परिचय महत्त्वाचा आहे.

समस्या सोडवणे हे एक कौशल्य आहे जे आपल्याला केवळ आपल्या शैक्षणिक कार्यातच नव्हे तर आपल्या दैनंदिन जीवनात देखील मदत करते. यामध्ये समस्या ओळखणे, त्याच्या मूळ कारणांचे विश्लेषण करणे, संभाव्य उपायांवर विचारमंथन करणे, त्या उपायांचे मूल्यांकन करणे आणि कृतीचा सर्वोत्तम मार्ग अंमलात आणणे समाविष्ट आहे. या प्रक्रियेचे अनुसरण करून, आपण समस्यांकडे पद्धतशीरपणे संपर्क साधू शकतो आणि माहितीपूर्ण निर्णय घेऊ शकतो.

गंभीर विचार करणे ही समस्या सोडवण्याचा आणखी एक महत्त्वाचा पैलू आहे, जो आपल्याला माहितीचे विश्लेषण करण्यास, युक्तिवादांचे मूल्यांकन करण्यास आणि सुज्ञ निर्णय घेण्यास अनुमती देतो. यात प्रश्न विचारणे, गृहीतकांना आव्हान देणे आणि निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यापूर्वी वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांचा विचार करणे समाविष्ट आहे. आपले गंभीर विचार कौशल्य विकसित करून, आपण अधिक सर्जनशीलपणे विचार करू शकतो आणि जटिल समस्यांवर नाविन्यपूर्ण उपाय शोधू शकतो.

विचार प्रक्रियेचा आणि समस्या सोडवण्याचा परिचय केवळ शैक्षणिक वातावरणातच नाही तर वास्तविक जगात देखील मौल्यवान आहे. आपल्याला गणिताची समस्या येत असेल, मित्राशी संघर्ष होत असेल किंवा भविष्यातील ध्येयांबद्दल निर्णय घेताना, गंभीरपणे विचार करण्याची आणि समस्या प्रभावीपणे सोडवण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे. स्पष्ट आणि तार्किक मानसिकतेने आव्हानांना कसे तोंड द्यायचे हे शिकून, आपण अडथळ्यांवर मात करण्यास आणि आपल्या जीवनातील विविध पैलूंमध्ये यश मिळविण्यास अधिक सुसज्ज असतो.

4.1. विचार प्रक्रियेची व्याख्या व स्वरूप:

विचार करणे ही मानवांसाठी एक आवश्यक प्रक्रिया आहे. ती आपल्याला समस्या सोडवण्यास, नवीन माहिती शिकण्यास, संकल्पना समजून घेण्यास आणि आपल्या अनुभवांवर प्रक्रिया करण्यास अनुमती देते. Kagan आणि Haveman (1976) यांनी विचारांची उत्तम आणि व्यापक व्याख्या दिली आहे. त्यांच्या मते, "प्रतिमा, चिन्हे, संकल्पना, नियम आणि इतर मध्यवर्ती एककांच्या मानसिक हाताळणीला विचार म्हणतात."

सिल्व्हरमॅन, (1978) यांनी विचारांची एक संक्षिप्त परंतु अचूक व्याख्या देखील दिली, त्यांच्या मते, "विचार ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे, जी आपल्याला उत्तेजना आणि घटनांच्या प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्वाद्वारे समस्या सोडविण्यास मदत करते".

बॅरन, (1992) च्या मते, "विचारात संकल्पना, कल्पना आणि प्रतिमांचे मानसिक फेरफार समाविष्ट आहे. विशेषत: जेव्हा आपण संकल्पना तयार करतो, समस्या सोडवतो, तर्क करतो आणि निर्णय घेतो तेव्हा."

या व्याख्यांचे विश्लेषण केल्याने, विचार प्रक्रियेबद्दल आपल्याला काही ठोस तथ्ये मिळतात, जी खालीलप्रमाणे आहेत:-

विचारांमध्ये चिन्हे, प्रतिमा इत्यादींचा मानसिक फेरफार समाविष्ट असतो. याचा अर्थ असा होतो की विचार करताना वस्तूंची वास्तविक उपस्थिती आवश्यक नसते, आधीच्या ज्ञानाच्या आधारावर, आपण त्या वस्तूंची काही 'चिन्हे' (प्रतिमा) तयार करतो, जी आपल्या मनात आणि विचार प्रक्रियेचे आधार बनतात. विचारात मानसिक हाताळणी समाविष्ट आहे, जी बाहेरून पाहिली जाऊ शकत नाही, विचारांचे वर्णन प्रतिमा, चिन्हे, संकल्पना, नियम आणि इतर मध्यस्थ एकक म्हणून केले जाऊ शकते. "विचार ही एक प्रक्रिया आहे जी आपल्याला उपाय शोधण्यास, समस्या सोडवण्याचे वर्तन करण्यास, निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आणि अनुक्रम निर्मिती करण्यास सक्षम बनविते.
विचार करणे ही एक मध्यस्थ प्रक्रिया आहे, जी उत्तेजन किंवा समस्या आणि त्यास दिलेल्या योग्य प्रतिसादा दरम्यान उद्भभवते. यावरून हे स्पष्ट होते की, विचार करण्याची प्रक्रिया ही कोणत्या ना कोणत्या समस्येवर उपाय आहे. याचा अर्थ असा की, विचार हे असे एक कारण आहे की व्हिटेकर (1970) सारख्या सगळ्या मानसशास्त्रज्ञांनी विचार प्रक्रियेला समस्या सोडवणारे वर्तन म्हटले आहे. व्हिटेकर के हे देखील सांगतात की, विचार किंवा समस्या सोडवण्याच्या वर्तनात, एखादी व्यक्ती अनेकदा चाचणी आणि त्रुटी करताना आढळते.
वर नमूद केलेल्या तथ्यांवरून आपल्याला विचार प्रक्रियेच्या स्वरूपाची झलक नक्कीच मिळते, परंतु त्याच्या स्वरूपाविषयी तपशीलवार जाणून घेण्यासाठी, अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी विचार प्रक्रियेवर व्यक्त केलेल्या मतांचे विश्लेषण करून हम्फ्रे, 1963 यांनी दिलेल्या निष्कर्षांकडेही लक्ष द्यावे लागेल. विचार करण्याच्या स्वरूपाविषयी आम्ही खालील तथ्ये आमच्यासमोर ठेवली आहेत: (1) विचार प्रक्रिया सुरू होते जेव्हा एखादी समस्या मानव किंवा प्राणी यांना सोडवायची असते. समस्या म्हणजे अशी परिस्थिती किंवा घटना ज्यामध्ये सजीव (प्राणी किंवा मानव) ध्येय गाठण्याचा मार्ग पाहू शकत नाहीत. (2) विचार करताना, समस्येचे वेगवेगळे पैलू, जे निराकरणापूर्वी वेगळे होते, एकत्र केले जातात. (3) विचार करण्यामध्ये मागील अनुभवाचा समावेश होतो. पण एखादी व्यक्ती भूतकाळातील अनुभवांचा विचार करताना नेमका कसा उपयोग करते, हे मानसशास्त्रज्ञांना शोधता आलेले नाही. (4) मानवाची विचारसरणी असो की प्राण्यांची विचारसरणी असो, सजीवाला गुप्त वर्तन करावे किंवा उघड वर्तन करावे लागते, विचार करण्याच्या प्रक्रियेत चाचणी आणि त्रुटी किंवा प्राण्यांच्या सुप्त वर्तनाची (चाचणी आणि त्रुटी) प्रक्रिया असते. समस्या सोडवणे हे प्रत्येक विचाराचे उद्दिष्ट असते. साधारणपणे समस्या एका प्रयत्नात सुटत नाही. त्यासाठी काही सराव करावा लागेल. यामध्ये त्रुटी आहेत. दुसऱ्या शब्दांत, जेव्हा आपण एखादी समस्या सोडवतो तेव्हा आपल्या मनात अनेक प्रकारच्या कल्पना एकामागून एक येतात. यामध्ये आपण चुकीचा प्रतिसाद सोडून योग्य प्रतिसाद पुन्हा देतो. चुकीचे प्रतिसाद वगळणे आणि समस्या सोडवताना योग्य प्रतिसादांची पुनरावृत्ती करणे ही चाचणी आणि त्रुटीची उदाहरणे आहेत. (5) विचारातही प्रेरणाला विशेष महत्त्व आहे. सत्य हे आहे की विचार करताना माणसाचे वर्तन निश्चित उद्दिष्टाकडे असते. याच कारणामुळे व्हिटेकर (1970) यांनी म्हटले आहे की, "सर्व विचारसरणी ध्येय-दिग्दर्शित आहे" (6) विचार करताना, आपण आपल्या मनात काहीतरी बोलतो किंवा काहीवेळा अमूर्त भाषेचा वापर करतो. (7) भाषेव्यतिरिक्त, अनेक प्रयोगांतून हे स्पष्ट झाले आहे की, विचारात दृश्य प्रतिमा आणि श्रवणविषयक प्रतिमा अधिक महत्त्वाच्या असतात, हे हम्फ्रे (1963) यांनी मांडलेल्या तथ्यांवरून स्पष्ट होते.

विचार प्रक्रियेत समाविष्ट संकेत:

1). विचार प्रक्रिया आणि कल्पना: या दोन्हीही उच्चतर मानसिक प्रकिया आहेत. रेबर (1985) यांच्या मते "गत अनुभूतींची आठवण आणि गत प्रतिमाना पुनर्गठित प्रक्रियेला कल्पना असे म्हणतात." या अर्थाने हे स्पष्ट केले जाते की, कल्पना करणे हे एक मानसिक प्रक्रिया आहे पूर्व अनुभूतिंची एक नवीन संरचना करणे (construction) सर्जनशील (Creative) करणे तसेच अनुकूल करणे (imitative) देखील असू शकते.

जेव्हा व्यक्ती त्याच्या भूतकाळातील अनुभवांच्या आधारावर काही नवीन विचारांची रचना करतो. तेव्हा अशा प्रकारच्या कल्पनांना सृजनात्मक कल्पना (creative imagination) असे म्हणतात. सर्जनशील कल्पनाशक्तीचे एक मजेदार उदाहरण म्हणजे जे.के. रोलिंग यांनी लिहिलेली हॅरी पॉटर मालिका. रोलिंगने तिच्या ज्वलंत कल्पनाशक्तीचा वापर करून जादू, मंत्र आणि पौराणिक प्राण्यांनी भरलेले एक संपूर्ण नवीन जग निर्माण केले. तिच्या कल्पनारम्य कथाकथनाद्वारे, ती वाचकांना हॉगवर्ट्स स्कूल ऑफ विचक्राफ्ट अँड विझार्ड्रीच्या जादुई जगात घेऊन जाऊ शकली, जिथे ते हॅरी, हर्मिओन आणि रॉन सारख्या पात्रांसोबत साहस अनुभवू शकत होते. हॅरी पॉटर मालिकेचे यश हे सर्व वयोगटातील प्रेक्षकांना मोहित आणि प्रेरणा देण्याच्या सर्जनशील कल्पनाशक्तीच्या सामर्थ्याचा पुरावा आहे.

अनुकरणीय कल्पनाशक्तीचे एक मजेदार आणि विलक्षण उदाहरण म्हणजे जेव्हा मुले नाटक करतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा मुले त्यांच्या आवडत्या पुस्तकांमधील किंवा चित्रपटांमधील दृश्ये साकारतात, तेव्हा ते त्यांच्या कल्पनाशक्तीचा वापर करून त्यांना आवडणाऱ्या पात्रांचे आणि परिस्थितींचे अनुकरण करतात. या प्रकारच्या कल्पनाशक्तीमुळे मुलांना नवीन जग आणि अनुभव एक्सप्लोर करता येतात आणि ते त्यांना महत्त्वाचे सामाजिक आणि संज्ञानात्मक कौशल्ये विकसित करण्यास मदत करते. दुसऱ्याचे नाटक करून, मुले सहानुभूती आणि दृष्टिकोन शिकतात आणि ते त्यांची सर्जनशीलता आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता देखील वापरतात.

विचार करणे ही देखील एक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती आपल्या भूतकाळातील अनुभवांची मदत घेते आणि या टप्प्यावर विचार आणि कल्पना या दोन्ही प्रक्रिया सारख्याच असतात. ही समानता असूनही, विचार आणि कल्पना प्रक्रिया खालील प्रकारे एकमेकांपासून भिन्न आहेत:

विचार प्रक्रिया ही लक्ष्य-निर्देशित आहे ( goal-directed): आपण त्याचे निराकरण करण्यासाठी प्रयत्नशील होतो, आणि चिंतन करणे सुरू करतो. विचार करताना व्यक्तीचे सारे लक्ष त्याच्या समोर येणाऱ्या समस्यांवर असते, एक निश्चित लक्य (ध्येय) त्याच्या समस्येचे निराकरण असते. विचार करणे म्हणजे तार्किक तर्क आणि आपल्याकडे आधीच असलेल्या तथ्ये आणि माहितीच्या आधारे समस्या सोडवणे, तर कल्पनाशक्ती म्हणजे नवीन कल्पना, संकल्पना किंवा परिस्थिती तयार करण्याची क्षमता जी वास्तविक जगाच्या अनुभवांवर किंवा पुराव्यांवर आधारित नाही. विचार करणे अधिक विश्लेषणात्मक आणि तर्कसंगत आहे, तर कल्पनाशक्ती अधिक सर्जनशील आणि अमूर्त आहे. संज्ञानात्मक विकास आणि वैयक्तिक वाढीसाठी दोन्ही महत्त्वाच्या आहेत, कारण त्या आपल्याला माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी आणि नवोपक्रमाला चालना देण्यासाठी वेगवेगळ्या शक्यता आणि दृष्टिकोनांचा शोध घेण्यास मदत करतात.
विचार करण्यात खास करुन वास्तविक विचारात तार्किक तर्क अधिक असतात तर कल्पनांमध्ये यादृच्छिक स्वरूप अधिक असते. विचार करताना व्यक्ती एखाद्या घटनेबद्दलचा अनुकूल आणि प्रतिकूल बाजूंचा विचार करतो. विचार प्रक्रियेत व्यक्ती क्रमबद्ध पध्दतीने तर्क करतो पण कल्पनेत अशा गोष्टी नसतात. कल्पनेत कधी एखाद्या वस्तु संबंधित प्रतिमा किंवा पुर्व अनुभव मनात येतात तर कधी दुसर्‍या वस्तुशी संबंधित प्रतिमा किंवा पुर्व अनुभवांमध्ये कोणतीही क्रमबद्धता किंवा तर्क समाविष्ट नसतो.
विचार प्रक्रियेत प्रयत्न आणि प्रमाद यांचा समावेश असतो. कल्पनेत प्रयत्न आणि प्रमाद यांचा समावेश नसतो.
विचार प्रक्रियेत काहीतरी समस्या असते कल्पनेत कोणतीही समस्या नसताना आपण काहीतरी कल्पना करीत असतो.

2) विचार आणि भाषा: भाषा आपल्या विचार प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावते. कारण ती संवाद साधण्यास आणि आपले विचार आणि कल्पना व्यक्त करण्यास मदत करीत असते. जेव्हा आपण विचार करतो, तेव्हा आपण संकल्पना तयार करण्यासाठी, संबंध निर्माण करण्यासाठी आणि समस्या सोडवण्यासाठी अनेकदा भाषेचा वापर करीत असतो. भाषेद्वारे, आपण माहितीचे प्रभावीपणे विश्लेषण करणे, मूल्यांकन करणे आणि अर्थ लावण्यास सक्षम असतो. ती आपल्याला आपले विचार व्यवस्थित करण्यास आणि आपल्या सभोवतालच्या जगाबद्दलची आपली समज स्पष्ट करण्यास मदत करते.

भाषा आपण सभोवतीचे जग कसे पाहतो आणि आपल्या श्रद्धा आणि मूल्यांवर प्रभाव पाडते. वेगवेगळ्या भाषांची स्वतःची विशिष्ट रचना असते आणि शब्दसंग्रह असतो, जे आपण माहितीचा अर्थ कसा लावतो आणि निर्णय कसा घेतो यावर परिणाम करू शकतात. आपण वापरत असलेले शब्द आपल्या भावना आणि वर्तनांवर देखील प्रभाव टाकू शकतात, कारण भाषेमध्ये काही भावना आणि प्रतिक्रिया निर्माण करण्याची शक्ती असते.

3). मानसिक संच (Mental Set): म्हणजे भूतकाळात ज्या पद्धतीने काम केले आहे, त्याच पद्धतीने समस्यांकडे पाहण्याची प्रवृत्ती होय. आपल्या विचार प्रक्रियेला कार्यक्षमता आणि रचना प्रदान करण्यात ते उपयुक्त ठरू शकते. जेव्हा आपल्याकडे मानसिक संच असतो, तेव्हा आपण परिचित विचार पद्धती वापरत असल्याने समस्यांवर लवकर उपाय शोधू शकतो. हे विशेषतः अशा परिस्थितीत उपयुक्त ठरू शकते जिथे जलद निर्णय घेण्याची आवश्यकता असते, जसे की आपत्कालीन परिस्थितीत किंवा वेळेच्या दबावाखाली मानसिक संच वापरून निर्णय घेत असतो.

दुसरीकडे, मानसिक संच संज्ञानात्मक कडकपणा निर्माण होण्यास देखील कारणीभूत ठरू शकतो, जिथे आपण आपल्या विचार करण्याच्या पद्धतींमध्ये अडकतो आणि पर्यायी उपायांचा विचार करण्यात अयशस्वी होतो. हे आपली सर्जनशीलता मर्यादित करू शकते आणि आपल्या समस्या सोडवण्याच्या क्षमतांना अडथळा आणू शकते. आपल्या मानसिक संचाची जाणीव ठेवून आणि त्यातून बाहेर पडण्याचा सक्रियपणे प्रयत्न करून, आपण विचार करण्याची आपली लवचिकता सुधारू शकतो आणि समस्यांवर अधिक नाविन्यपूर्ण उपाय शोधू शकतो.

मानसिक संचातून बाहेर पडण्याचा एक मार्ग म्हणजे भिन्न विचारांचा सराव करणे, ज्यामध्ये समस्येवर अनेक उपाय निर्माण करणे समाविष्ट आहे. हे आपल्याला परिस्थिती वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहण्यास आणि नवीन शक्यतांचा विचार करण्यास मदत करू शकते. चौकटीबाहेर विचार करण्यास आणि पर्यायी दृष्टिकोनांचा शोध घेण्यास स्वतःला प्रोत्साहित करून, आपण आपल्या मानसिक संचाच्या मर्यादांवर मात करू शकतो आणि आपली संज्ञानात्मक लवचिकता वाढवू शकतो.

शेवटी, मानसिक संच आपल्या समस्या सोडवण्याच्या क्षमतेला रचना आणि कार्यक्षमता प्रदान करून आपल्या विचार प्रक्रियेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. तथापि, मानसिक संचाच्या मर्यादा लक्षात ठेवणे आणि परिचित विचारसरणीतून बाहेर पडण्यासाठी सक्रियपणे कार्य करणे महत्वाचे आहे. असे केल्याने, आपण जीवनातील विविध आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आपली सर्जनशीलता, लवचिकता आणि एकूण बुद्धिमत्ता वाढवू शकतो.

4).प्रयत्न आणि प्रमाद: विचार प्रक्रियेचा एक आवश्यक भाग आहे, कारण त्या आपल्याला शिकण्यास आणि वाढण्यास मदत करतात. जेव्हा आपण काहीतरी नवीन करण्याचा प्रयत्न करतो तेव्हा आपण नेहमीच पहिल्या प्रयत्नात यशस्वी होऊ शकत नाही. तथापि, प्रयत्न आणि चुका करून, आपल्याला मौल्यवान अंतर्दृष्टी आणि समज प्राप्त होते. उदाहरणार्थ, नवीन गणित संकल्पना शिकताना, आपल्याला सुरुवातीला ती समजून घेण्यात अडचण येऊ शकते, परंतु सराव आणि चुका करून, आपण शेवटी समस्या योग्यरित्या कशा सोडवायच्या हे शोधून काढतो.

याव्यतिरिक्त, प्रयत्न आणि प्रमाद आपल्याला आव्हानांना तोंड देताना गंभीर आणि सर्जनशीलपणे विचार करण्यास अनुमती देतात. वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांचा प्रयत्न करून आणि आपल्या चुकांमधून शिकून, आपण समस्या सोडवण्याची कौशल्ये विकसित करू शकतो आणि नाविन्यपूर्ण उपाय शोधू शकतो. उदाहरणार्थ, विज्ञान प्रयोगावर काम करताना, आपल्याला अडथळे किंवा अनपेक्षित परिणाम येऊ शकतात. प्रयत्न आणि प्रमादांद्वारे, आपण यशस्वी निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी आपल्या पद्धती आणि गृहीतके समायोजित करू शकतो.

विचारांचे प्रकार:

मानसशास्त्रज्ञांनी विचार प्रक्रियेला अनेक भागांमध्ये विभागणी करून अभ्यास केला आहे. झिम्बार्डो आणि रुच (1977) यांनी विचारसरणीचे ऑटिस्टिक विचार आणि वास्तववादी विचार अशा दोन भागात विभाजन केले आहे. या दोन्हींचा तपशील पुढीलप्रमाणे-

1). स्व-विचार (Aulistic thinking): हा असा विचार आहे, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती स्वतःबद्दल विचार करते. यात काल्पनिक विचार आणि इच्छा व्यक्त करतात. स्वप्न कल्पना इत्यादी सर्व आत्म-विचारांची उदाहरणे आहेत. जर एखाद्या विद्यार्थ्याने कल्पना केली की त्याचे शिक्षण संपवून तो मोठा होईल, अधिकारी बनेल, त्याच्याकडे चकचकीत कार असलेला सुंदर बंगला असेल आणि त्या गाडीत बसून तो आपली सुंदर गाडी चालवेल. बायकोसोबत बसून फेरफटका मारेल, तर त्याला नक्कीच आनंद होईल. हे स्व विचाराचे उदाहरण असेल. या प्रकारच्या विचाराचे एक विशेष वैशिष्ट्ये म्हणजे यामुळे कोणतीही समस्या सुटत नाही.

2).वास्तववादी विचार (Realistic thinking): वास्तववादी विचार हे असे विचार असतात ज्यांचा संबंध वास्तवाशी असतो. त्यांच्या मदतीने एखादी व्यक्ती कोणतीही समस्या सोडविण्यास सक्षम असते. उदाहरणार्थ, जर कोणीतरी गाडीतून प्रवास करत आहे. गाडी अचानक थांबते. जेव्हा अशी समस्या उद्भवते तेव्हा एखादी व्यक्ती विविध गोष्टींचा विचार करू लागतो. जसे, कुठेतरी पेट्रोल संपले आहे का? इंजिनमध्ये काही बिघाड आहे का? चाकाचा टायर फुटला आहे का? इ. या प्रकारचा विचार हा वास्तववादी विचार आहे. मानसशास्त्रज्ञांनी वास्तववादी विचारांची पुढील तीनमध्ये विभागणी केली आहे.

अभिसरण विचार (Convergent thinking): अभिसरण विचारात, एखादी व्यक्ती दिलेल्या तथ्यांच्या आधारे योग्य निष्कर्षापर्यंत पोहोचते. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला विचारले की, तुम्ही 5 ला 2 ने गुणले तर उत्तर काय असेल? याला उत्तर देण्यामध्ये अंतर्भूत असलेली विचारसरणी म्हणजे अभिसरण विचार होय. एखादी व्यक्ती त्याच्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमधील मिळालेल्या अनुभवांची सांगड घालून त्यावर आधारित उपाय शोधतो. अभिसरणीय विचारसरणीचे आणखी एक उदाहरण म्हणजे जेव्हा तुम्ही कोडे किंवा ब्रेनटीझर सोडवण्याचा प्रयत्न करत असता. तुम्हाला दिलेल्या सर्व संकेतांचा विचार करावा लागतो आणि योग्य उत्तर शोधण्यासाठी तुमचे तर्कशास्त्र आणि तर्क कौशल्य वापरावे लागते. यासाठी तुम्हाला चुकीचे पर्याय काढून टाकावे लागतात आणि दिलेल्या निकषांमध्ये बसणाऱ्या शक्यतांचाच विचार करावा लागतो. अभिसरणीय विचारसरणी ही एक मौल्यवान कौशल्य आहे कारण ती तुम्हाला समस्या अधिक कार्यक्षमतेने सोडवण्यास आणि सर्जनशील उपाय शोधण्यास मदत करते.
सर्जनशील विचार (Creativethinking): या प्रकारच्या विचारांमध्ये, एखादी व्यक्ती दिलेल्या तथ्यांमध्ये नवीन तथ्ये जोडते आणि या प्रकारच्या विचारसरणीला आगमनात्मक किंवा प्रेरक विचार (inductive) म्हणतात. जोपर्यंत व्यक्ती स्वतःच्या वतीने ही नवीन तथ्ये जोडत नाही, म्हणजेच ही तथ्ये निर्माण करत नाही, तोपर्यंत समस्या कायम राहते आणि उपाय सापडत नाही. सर्जनशील विचाराचे एक विचित्र उदाहरण म्हणजे सेल्फी स्टिकचा शोध. हे हुशार उपकरण लोकांना त्यांच्या कॅमेऱ्याची पोहोच वाढवून चांगले सेल्फ-पोर्ट्रेट घेण्यास अनुमती देते, ज्यामुळे अधिक रोमांचक आणि गतिमान फोटो मिळतात. सेल्फी स्टिक अशा व्यक्तीने तयार केली होती, ज्याला सेल्फी घेण्यासाठी अधिक चांगल्या मार्गाची आवश्यकता भासली आणि त्यांनी त्यांच्या कल्पनाशक्तीचा वापर करून उपाय शोधला. चौकटीबाहेर विचार केल्याने नाविन्यपूर्ण आणि उपयुक्त उत्पादने कशी मिळू शकतात याचे हे एक उत्तम उदाहरण आहे.
आलोचनात्मक चिंतन (Evaluative thinking): तथ्याची सत्यता स्वीकारण्यापूर्वी प्रथम गुण-दोष पारखून घेतले जातात. आपल्या समाजात असे काही लोक आहेत, वस्तुस्थितीबद्दल त्यांना ज्या गोष्टी सांगितल्या त्या त्यांना खऱ्या वाटतात. तेव्हा या व्यक्तिमध्ये आलोचनात्मक विचार किंवा मूल्यमापनात्मक विचार कमी स्वरूपाचे असतात. नवीन व्हिडिओ गेम कन्सोल खरेदी करायचा की नाही हे ठरवताना मूल्यांकनात्मक विचारसरणीचे उदाहरण पाहिले जाऊ शकते. निर्णय घेण्यापूर्वी, कन्सोलची किंमत, त्यासाठी उपलब्ध असलेले गेम आणि इतर ग्राहकांचे पुनरावलोकन यासारख्या विविध घटकांचे मूल्यांकन केले पाहिजे. या घटकांचे गंभीर विश्लेषण करून, खरेदी करणे योग्य आहे की नाही याचा माहितीपूर्ण निर्णय घेता येतो. शेवटी, मूल्यांकनात्मक विचारसरणी ही दैनंदिन निर्णय घेण्यामध्ये एक महत्त्वाची कौशल्य आहे. वेगवेगळ्या घटकांचे मूल्यांकन आणि विश्लेषण करून, व्यक्ती त्यांच्या ध्येयांशी आणि आवडींशी जुळणारे माहितीपूर्ण निर्णय घेऊ शकतात. या प्रकारची विचारसरणी जीवनाच्या विविध पैलूंवर लागू केली जाऊ शकते, नवीन फोन निवडण्यापासून ते महाविद्यालयीन विषय निवडण्यापर्यंत, ज्यामुळे शेवटी अधिक यशस्वी आणि समाधानकारक परिणाम मिळतात.

4.2. सर्जनशील विचार किंवा नवनिर्मिती (Creative thinking):

सर्जनशील विचारसरणी ही अशी प्रक्रिया आहे जिथे आपण चौकटीबाहेर विचार करून नवीन कल्पना किंवा समस्येचे निराकरण करतो. त्यात आपल्या कल्पनाशक्तीचा वापर करणे आणि आपल्या मेंदूचा अशा प्रकारे वापर करणे समाविष्ट आहे जे सामान्य नाही.

सर्जनशील विचारसरणी ही एक मौल्यवान कौशल्य आहे ज्यामध्ये नवीन कल्पना निर्माण करणे, वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून गोष्टी पाहणे आणि समस्यांवर अद्वितीय उपाय शोधणे समाविष्ट आहे. सर्जनशील विचारसरणीशी संबंधित अनेक व्याख्या आणि वैशिष्ट्ये आहेत, ज्या सर्व व्यक्तींना हे महत्त्वाचे कौशल्य विकसित करण्यास आणि बळकट करण्यास मदत करू शकतात.

सर्जनशील विचारसरणीची एक व्याख्या म्हणजे चौकटीबाहेर विचार करण्याची क्षमता. याचा अर्थ असा की पारंपारिक पद्धती किंवा उपायांवर अवलंबून राहण्याऐवजी, व्यक्ती त्यांच्या कल्पनाशक्ती आणि अद्वितीय दृष्टिकोनाचा वापर करून नाविन्यपूर्ण कल्पना तयार करतात.

सर्जनशील विचारसरणीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे वरवर असंबंधित कल्पनांमध्ये संबंध निर्माण करण्याची क्षमता. सर्जनशील विचारसरणीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे असे नमुने आणि संबंध निर्माण करण्याची क्षमता जी इतर दुर्लक्ष करू शकतात, ज्यामुळे त्यांना समस्यांवर अनपेक्षित आणि मूळ उपाय शोधता येतात. ते एका रेषीय पद्धतीने विचार करण्यास सक्षम असतात, एका कल्पनेतून दुसऱ्या कल्पनेवर अशा प्रकारे उडी मारतात जे यादृच्छिक वाटू शकते परंतु शेवटी सर्जनशील प्रगतीकडे घेऊन जाते.

सर्जनशील विचारसरणीमध्ये मोकळे मन आणि वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांचा विचार करण्यास तयार असणे देखील समाविष्ट आहे. सर्जनशील विचारवंत त्यांच्या मार्गात कठोर आणि स्थिर राहण्याऐवजी लवचिक आणि जुळवून घेणारे असतात, नवीन शक्यतांचा शोध घेण्यास आणि त्यांच्या स्वतःच्या गृहीतकांना आव्हान देण्यास तयार असतात. ते वेगवेगळ्या पद्धतीने विचार करण्यास सक्षम असतात, मनात येणाऱ्या पहिल्या कल्पनेवर स्थिरावण्याऐवजी दिलेल्या समस्येवर अनेक कल्पना आणि उपाय निर्माण करतात.

सर्जनशील विचारसरणीमध्ये अनेकदा उच्च पातळीची उत्सुकता आणि नवीन कल्पना आणि अनुभवांचा शोध घेण्याची तयारी असते. सर्जनशील विचारवंत सतत नवीन माहिती आणि प्रेरणा शोधत असतात, मग ते वाचन, प्रवास किंवा नवीन छंदांमध्ये गुंतून असोत. ते जोखीम घेण्यास आणि वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांसह प्रयोग करण्यास देखील तयार असतात, कारण त्यांना माहित आहे की अपयश हे यशाचे एक पाऊल आहे.

विचारांचे प्रकार (TypesofThinking):

जेव्हा समस्या सोडवणे आणि सर्जनशीलतेचा विचार येतो तेव्हा विचारांचे दोन मुख्य प्रकार अस्तित्वात येतात: अभिसरण विचारसरणी आणि भिन्न विचारसरणी. अभिसरण विचारसरणी ही एक प्रकारची विचारसरणी आहे जिथे तुम्ही समस्येचे एकच, योग्य समाधान शोधण्यावर लक्ष केंद्रित करता. हे बहुतेकदा गणिताच्या समस्या किंवा प्रमाणित चाचण्यांसारख्या स्पष्ट उत्तर असलेल्या कामांमध्ये वापरले जाते. दुसरीकडे, भिन्न विचारसरणी ही एक प्रकारची विचारसरणी आहे जिथे तुम्ही समस्येसाठी अनेक उपाय किंवा शक्यता निर्माण करता. या प्रकारची विचारसरणी अधिक सर्जनशील आणि मुक्त असते, ज्यामुळे विविध संभाव्य उत्तरे मिळू शकतात.

अभिसरण विचारसरणी ही बहुतेकदा अधिक विश्लेषणात्मक आणि तार्किक म्हणून पाहिली जाते, कारण त्यात पर्याय कमी करणे आणि योग्य उत्तर शोधण्यावर लक्ष केंद्रित करणे समाविष्ट असते. याउलट, भिन्न विचारसरणी म्हणजे विचारमंथन आणि वेगवेगळ्या कल्पनांचा शोध घेणे, जरी त्या दूरगामी किंवा अपारंपरिक वाटत असल्या तरी. अचूक उपायांची आवश्यकता असलेल्या कामांसाठी अभिसरण विचारसरणी महत्त्वाची असली तरी, सर्जनशीलता आणि नवोपक्रमाला चालना देण्यासाठी भिन्न विचारसरणी महत्त्वाची असते.

शाळेत, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शिक्षणात अभिसरण आणि भिन्न विचारसरणी दोन्ही वापरण्यास प्रोत्साहित केले जाते. उदाहरणार्थ, गणिताच्या वर्गात, विद्यार्थ्यांना समीकरणे सोडवण्यासाठी आणि योग्य उत्तर शोधण्यासाठी अभिसरण विचारसरणीचा वापर करावा लागू शकतो. तथापि, सर्जनशील लेखन असाइनमेंटवर काम करताना, विद्यार्थ्यांना अद्वितीय आणि कल्पनारम्य कथा कल्पना तयार करण्यासाठी त्यांच्या भिन्न विचारसरणी कौशल्यांचा वापर करावा लागू शकतो.

दोन्ही प्रकारच्या विचारसरणीचे स्वतःचे बलस्थान आणि कमकुवतपणा असतात. यशस्वी होण्यासाठी स्पष्ट निकष असलेल्या कार्यांसाठी अभिसरण विचारसरणी उपयुक्त आहे, कारण ती तुम्हाला योग्य उत्तर कार्यक्षमतेने शोधण्यावर लक्ष केंद्रित करण्यास अनुमती देते. तथापि, सर्जनशीलता आणि नाविन्यपूर्णता आवश्यक असलेल्या परिस्थितीत ते मर्यादित असू शकते. दुसरीकडे, भिन्न विचारसरणी नवीन कल्पना निर्माण करण्यासाठी आणि चौकटीबाहेर विचार करण्यासाठी उत्तम आहे. तथापि, यामुळे कधीकधी लक्ष केंद्रित करण्याची कमतरता आणि निर्णय घेण्यात अडचण येऊ शकते.

शेवटी, अभिसरण आणि भिन्न विचारसरणी दोन्ही समस्या सोडवण्यात आणि सर्जनशीलतेमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात. दोन्ही प्रकारच्या विचारसरणीमध्ये कौशल्ये विकसित करून, विद्यार्थी अधिक सुव्यवस्थित आणि जुळवून घेणारे विद्यार्थी बनू शकतात. गणिताच्या समस्येवर काम करत असो किंवा सर्जनशील प्रकल्पावर, अभिसरण किंवा भिन्न विचारसरणी कधी वापरायची हे जाणून घेतल्याने अधिक प्रभावी आणि यशस्वी परिणाम मिळू शकतात.

4.3. समस्या परिहार आणि निर्णय प्रक्रिया:

समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे ही आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण वापरत असलेली आवश्यक कौशल्ये आहेत. सकाळी काय घालायचे हे ठरवणे असो किंवा गुंतागुंतीची गणिती समस्या कशी सोडवायची हे ठरवणे असो, ही कौशल्ये यशासाठी महत्त्वाची आहेत. पण समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे म्हणजे नेमके काय आणि त्यांचे स्वरूप काय आहे?

समस्या सोडवणे म्हणजे कठीण किंवा गुंतागुंतीच्या समस्यांवर उपाय शोधण्याची प्रक्रिया होय. यामध्ये समस्या ओळखणे, संबंधित माहिती गोळा करणे, शक्य उपाय तयार करणे, त्या उपायांचे मूल्यांकन करणे आणि सर्वोत्तम निवडणे यांचा समावेश आहे. ही प्रक्रिया वैयक्तिक दुविधांपासून ते व्यावसायिक आव्हानांपर्यंत विविध परिस्थितींमध्ये लागू केली जाऊ शकते. समस्या सोडवण्यासाठी गंभीर विचारसरणी, सर्जनशीलता आणि अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी आणि निराकरणापर्यंत पोहोचण्यासाठी चिकाटी आवश्यक असते.

दुसरीकडे, निर्णय घेणे म्हणजे विशिष्ट ध्येय साध्य करण्यासाठी पर्यायांमधून निवड करण्याची प्रक्रिया. त्यात प्रत्येक पर्यायाचे फायदे आणि तोटे मूल्यांकन करणे, प्रत्येक निवडीचे परिणाम विचारात घेणे आणि अंतिम निर्णय घेणे समाविष्ट आहे. निर्णय घेणे भावना, मूल्ये आणि बाह्य दबाव यासारख्या विविध घटकांनी प्रभावित होऊ शकते. त्यासाठी निर्णय घेणे, विश्लेषणात्मक कौशल्ये आणि निवड करण्यापूर्वी वेगवेगळ्या विचारांचे वजन करण्याची क्षमता आवश्यक आहे.

समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे यांचा जवळचा संबंध आहे, कारण त्या दोन्हीमध्ये समस्या ओळखणे, माहितीचे विश्लेषण करणे आणि कृतीचा सर्वोत्तम मार्ग निवडणे यांचा समावेश आहे. ही कौशल्ये केवळ आपल्या वैयक्तिक जीवनातच नव्हे तर कामाच्या ठिकाणी देखील महत्त्वाची आहेत. नियोक्ते बहुतेकदा अशा व्यक्ती शोधत असतात जे गंभीरपणे विचार करू शकतात, समस्या कार्यक्षमतेने सोडवू शकतात आणि दबावाखाली योग्य निर्णय घेऊ शकतात. आपल्या समस्या सोडवण्याच्या आणि निर्णय घेण्याच्या कौशल्यांना विकसित करून, आपण आपल्या प्रयत्नांमध्ये अधिक प्रभावी आणि यशस्वी होऊ शकतो.

समस्या सोडवण्याचे आणि निर्णय घेण्याचे स्वरूप गतिमान आणि सतत बदलणारे असते. प्रत्येक परिस्थिती अद्वितीय असते, स्वतःची आव्हाने आणि गुंतागुंत सादर करते. परिणामी, समस्या सोडवण्यासाठी आणि निर्णय घेण्याचा कोणताही एक-आकार-फिट-सर्व दृष्टिकोन नाही. व्यक्तींनी जुळवून घेण्यायोग्य आणि लवचिक असले पाहिजे, त्यांना येणाऱ्या विशिष्ट परिस्थितीनुसार त्यांच्या धोरणांमध्ये बदल करण्यास सक्षम असले पाहिजे. अनिश्चित परिस्थितीतून मार्गक्रमण करण्यासाठी आणि नाविन्यपूर्ण उपाय शोधण्यासाठी यासाठी ज्ञान, अनुभव आणि अंतर्ज्ञान यांचे संयोजन आवश्यक आहे.

4.4 समस्या परिहार व निर्णय घेण्याचे टप्पे:

समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्याचा पहिला टप्पा म्हणजे

1. समस्या ओळखणे आणि परिभाषित करणे. यामध्ये एक समस्या आहे ज्याचे निराकरण करणे आवश्यक आहे हे ओळखणे आणि समस्या काय आहे हे स्पष्टपणे समजून घेणे समाविष्ट आहे. पुढील टप्प्यावर जाण्यापूर्वी परिस्थितीबद्दल सर्व संबंधित माहिती आणि तथ्ये गोळा करणे महत्वाचे आहे.

2. समस्येचे विश्लेषण करणे, ज्यामध्ये समस्येचे लहान घटकांमध्ये विभाजन करणे आणि कारणे आणि परिणामांचे परीक्षण करणे समाविष्ट आहे. या टप्प्यात गंभीर विचार कौशल्ये आणि समस्येची गुंतागुंत पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहण्याची क्षमता आवश्यक आहे.

3. संभाव्य उपाय निर्माण करणे: एकदा समस्या ओळखली गेली आणि त्याचे विश्लेषण केले गेले की, पुढील टप्पा म्हणजे संभाव्य उपाय निर्माण करणे. यामध्ये वेगवेगळ्या कल्पनांवर विचारमंथन करणे आणि समस्येचे निराकरण कसे करावे यासाठी विविध पर्यायांचा विचार करणे समाविष्ट आहे. या टप्प्यात सर्जनशीलपणे विचार करणे आणि नवीन कल्पनांसाठी मोकळे असणे महत्वाचे आहे.

4. पर्यायांचे मूल्यांकन करणे: संभाव्य उपाय तयार केल्यानंतर, पुढील टप्पा म्हणजे पर्यायांचे मूल्यांकन करणे. यामध्ये प्रत्येक पर्यायाचे फायदे आणि तोटे यांचे वजन करणे आणि प्रत्येक निवडीच्या संभाव्य परिणामांचा विचार करणे समाविष्ट आहे. पर्यायांचे मूल्यांकन करताना व्यवहार्यता, किंमत आणि संभाव्य जोखीम यासारख्या घटकांचा विचार करणे महत्वाचे आहे.

5. निर्णय घेणे: एकदा पर्यायांचे मूल्यांकन झाल्यानंतर, पुढील टप्पा म्हणजे निर्णय घेणे. यामध्ये गोळा केलेल्या माहितीच्या आणि मागील टप्प्यात केलेल्या विश्लेषणाच्या आधारे सर्वोत्तम पर्याय निवडणे समाविष्ट आहे. सर्व संबंधित घटकांचा विचार करून विचारपूर्वक आणि माहितीपूर्ण निर्णय घेणे महत्वाचे आहे.

6. निवडलेल्या उपायाची अंमलबजावणी करणे: निर्णय घेतल्यानंतर, पुढील टप्पा म्हणजे निवडलेल्या उपायाची अंमलबजावणी करणे. यामध्ये निर्णय कृतीत आणणे आणि निवडलेल्या योजनेचे पालन करणे समाविष्ट आहे. अंमलबजावणीच्या टप्प्यात प्रगतीचे निरीक्षण करणे आणि आवश्यकतेनुसार समायोजन करणे महत्वाचे आहे.

7.निकालाचे मूल्यांकन करणे: समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्याचा अंतिम टप्पा म्हणजे निकालाचे मूल्यांकन करणे. यामध्ये निवडलेल्या उपायाच्या परिणामांवर चिंतन करणे आणि समस्या सोडवण्यासाठी ते प्रभावी होते की नाही हे निश्चित करणे समाविष्ट आहे. अनुभवातून शिकणे आणि भविष्यातील समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्याच्या प्रक्रिया सुधारण्यासाठी या ज्ञानाचा वापर करणे महत्वाचे आहे.

शेवटी, समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे ही आवश्यक कौशल्ये आहेत जी जीवनातील आव्हानांना प्रभावीपणे तोंड देण्यासाठी प्रत्येकाने विकसित केली पाहिजेत. समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्याचे टप्पे समजून घेऊन आणि त्यावर प्रभुत्व मिळवून, व्यक्ती पद्धतशीर आणि विचारशील दृष्टिकोनाने समस्यांकडे जाऊ शकतात, ज्यामुळे चांगले परिणाम आणि अधिक माहितीपूर्ण निवडी मिळू शकतात.

4.5. समस्या परिहार व निर्णय प्रक्रियेतील अडथळे:

समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे ही आवश्यक कौशल्ये आहेत जी आपण दररोज जीवनातील आव्हानांना प्रभावीपणे तोंड देण्यासाठी वापरतो. तथापि, असे अनेक अडथळे आहेत जे आपल्याला योग्य निर्णय घेण्यापासून आणि आपल्या समस्यांवर उपाय शोधण्यापासून रोखू शकतात. हे अडथळे अंतर्गत किंवा बाह्य घटक असू शकतात जे आपल्या गंभीर विचार करण्याच्या आणि परिस्थितींचे वस्तुनिष्ठपणे विश्लेषण करण्याच्या क्षमतेला अडथळा आणतात.

1. संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह: संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह म्हणजे वस्तुनिष्ठ पुराव्यांऐवजी व्यक्तिनिष्ठ घटकांवर आधारित निर्णय घेण्याची प्रवृत्ती. उदाहरणार्थ, पुष्टीकरण पूर्वाग्रह म्हणजे आपल्या विद्यमान विश्वासांची पुष्टी करणारी माहिती शोधण्याची आणि त्यांच्या विरोधात असलेल्या पुराव्यांकडे दुर्लक्ष करण्याची प्रवृत्ती. यामुळे आपण महत्वाची माहिती दुर्लक्षित करू शकतो आणि चुकीच्या तर्कावर आधारित निर्णय घेऊ शकतो.

2.भावनिक बुद्धिमत्ता: भावनिक बुद्धिमत्ता म्हणजे एखाद्याच्या भावना आणि इतरांच्या भावना व्यवस्थापित करण्याची आणि समजून घेण्याची क्षमता. जेव्हा आपण भावनिकदृष्ट्या दबलेले किंवा तणावग्रस्त असतो, तेव्हा ते आपल्या निर्णयावर अंधार टाकू शकते आणि आपल्याला तर्कशुद्धपणे विचार करणे कठीण बनवू शकते. यामुळे आपण सर्व उपलब्ध पर्यायांचा विचार न करता आवेगपूर्ण निर्णय घेऊ शकतो.

3.एखाद्या विशिष्ट विषयातील ज्ञान किंवा कौशल्याचा अभाव: समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्यामध्ये अडथळा म्हणून काम करू शकतो. जेव्हा आपण एखाद्या विषयाशी किंवा परिस्थितीशी अपरिचित असतो, तेव्हा आपल्याला संभाव्य उपाय ओळखणे आणि त्यांची प्रभावीता मूल्यांकन करणे कठीण होऊ शकते. यामुळे समस्येचे तार्किक विश्लेषण करण्याऐवजी पूर्वग्रह किंवा अंतर्ज्ञानावर अवलंबून राहणे शक्य होऊ शकते.

4. समूह परिस्थितीत समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्यामध्ये गट थिंक हा एक महत्त्वाचा अडथळा असू शकतो. जेव्हा गटातील सदस्य गंभीर विचारसरणी आणि स्वतंत्र निर्णयापेक्षा सुसंवाद आणि एकमताला प्राधान्य देतात तेव्हा गटथिंक उद्भवते. यामुळे मतभेद असलेल्या मतांचे दमन होऊ शकते आणि पर्यायी दृष्टिकोनांचा विचार करण्यात अपयश येऊ शकते, ज्यामुळे शेवटी निर्णय घेण्यास अडचण येते.

5.वेळ आणि संसाधनांचा अभाव. जेव्हा आपल्यावर जलद निर्णय घेण्याचा दबाव असतो किंवा संबंधित माहितीची उपलब्धता नसते, तेव्हा आपल्याला सर्व उपलब्ध पर्यायांचा विचार करण्यास आणि आपल्या निवडींच्या परिणामांचे पूर्णपणे मूल्यांकन करण्यास संघर्ष करावा लागू शकतो. यामुळे घाईघाईने निर्णय घेता येतो जो दीर्घकाळात सर्वात प्रभावी किंवा फायदेशीर ठरू शकत नाही.

6.अनिश्चितता आणि अस्पष्टता समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेण्यामध्ये अडथळे म्हणून काम करू शकते. जेव्हा परिस्थिती गुंतागुंतीची किंवा संदिग्ध असते, तेव्हा मूळ समस्या ओळखणे आणि कृतीचा सर्वोत्तम मार्ग निश्चित करणे आव्हानात्मक असू शकते. यामुळे अनिर्णय आणि जोखीम घेण्यास अनिच्छा निर्माण होऊ शकते, ज्यामुळे आपण आपल्या समस्येवर उपाय शोधू शकत नाही.

7.अपयशाची भीती समस्या सोडवण्याची आणि निर्णय घेण्याची आपली क्षमता देखील अडथळा आणू शकते. जेव्हा आपल्याला चुकीची निवड करण्याची किंवा परिणामांना सामोरे जाण्याची भीती असते, तेव्हा आपण जोखीम घेण्याचे किंवा कठीण निर्णय घेण्याचे टाळू शकतो. हे आपल्याला सर्व उपलब्ध पर्यायांचा पूर्णपणे शोध घेण्यापासून आणि आपल्या समस्येवर सर्वोत्तम उपाय शोधण्यापासून रोखू शकते.

शेवटी, असे विविध अडथळे आहेत जे समस्या सोडवण्याच्या आणि प्रभावीपणे निर्णय घेण्याच्या आपल्या क्षमतेला अडथळा आणू शकतात. या अडथळ्यांना ओळखून आणि त्यांचे निराकरण करून, आपण आपले गंभीर विचार कौशल्य सुधारू शकतो, आपल्या निर्णय घेण्याच्या प्रक्रिया वाढवू शकतो आणि शेवटी आपल्या समस्यांवर अधिक कार्यक्षमतेने उपाय शोधू शकतो. आपल्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवनात या अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी आणि चांगले निर्णय घेण्यासाठी आत्म-जागरूकता जोपासणे, विविध दृष्टिकोन शोधणे आणि मोकळे मनाचे राहणे आवश्यक आहे.

आनंदी जीवन

FYBA SEM-II PSY-121 Cognitive Process