मानसशास्त्राची ओळख

प्रकरण १ ले 

 मानसशास्त्राची ओळख

(Introduction to psychology)

प्रस्तावना(Introduction) : 

मानसशास्त्र हे मानवी वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा वैज्ञानिक अभ्यास करणारे शास्त्र आहे. इजिप्त आणि ग्रीसच्या प्राचीन संस्कृतींपासून तत्त्वज्ञानाची शाखा म्हणून मानसशास्त्र अस्तित्वात आले आहे. परंतु 1870 च्या दशकात वैज्ञानिक अभ्यासाची एक स्वतंत्र शाखा म्हणून मानसशास्त्राची निर्मिती झाली. मानसशास्त्र लोकांना मोठ्या प्रमाणात मदत करणारे शास्त्र आहे. लोक 'त्यांच्या विशिष्ट पद्धतीने' का वागतात? याचे विश्लेषण ते करते. मानसशास्त्रज्ञ लोकांना त्यांचे निर्णय घेण्यास, तणाव व्यवस्थापन करण्यास आणि भूतकाळातील वर्तन समजून घेऊन त्या आधारे भविष्यातील वर्तनाचा चांगल्या प्रकारे अंदाज लावतात आणि लोकांचे वर्तन सुधारण्यास मदत करतात. ह्या सगळ्या गोष्टी सर्व वयोगातील लोकांना अधिक यशस्वी करिअर, चांगले नातेसंबंध, अधिक आत्मविश्वास, उत्तम संवाद आणि  एकूणच जीवन आनंदी बनविण्यासाठी मदत करतात. 

1.1. मानसशास्त्राचे स्वरूप,व्याप्ती आणि ध्येय (Nature, Scope & Goals of psychology):

मानसशास्त्राला इंग्रजी भाषेत Psychology हा शब्दप्रयोग केला जातो. ‘Psychology’ हा शब्द ग्रीक भाषेतील psychē (सायके) आणि ग्रीकभाषेतील logos (लोगोस) या दोन शब्दांपासून तयार झाला. ‘सायके’ म्हणजे "श्वास, जीवनाचे तत्त्व, जीवन, आत्मा" होय; तर ‘लोगोस’ म्हणजे "भाषण, शब्द, कारण" एकत्र करून तयार केले गेलेले शास्त्र किंवा विज्ञान आहे. 17 व्या शतकाच्या मध्यात सायमन पार्टलिझच्या ‘ए न्यू मेथड ऑफ फिजिक’ च्या भाषांतरात मानसशास्त्र हा शब्द सर्वप्रथम दिसून आला आणि त्याचा अर्थ  "मानसशास्त्र हे आत्म्याचे ज्ञान आहे" असा सापडतो. विज्ञान युगात सुद्धा आत्मा या शब्दाविषयी लोकांमध्ये विविध प्रकारच्या मान्यता आहेत. परंतु मानसशास्त्रीयदृष्ट्या आत्मा म्हणजे ज्यामध्ये तुमचं मन, चारित्र्य, विचार आणि भावना असतात. माणूस मरतो पण त्याचे विचार आणि कर्तृत्व पृथ्वीवरच राहते. आज, मानसशास्त्र हे मानसिक प्रक्रिया (विचार, भावना) आणि वर्तन यांचा अभ्यास करणारे विज्ञान आहे. 

अ) मानसशास्त्राचे स्वरूप (Nature of Psychology):मानसशास्त्राच्या अनेक व्याख्या आहेत. मानसशास्त्र म्हणजे मानसिक प्रक्रियांचा (मन) आणि मानव-मानवेत्तर प्राण्याच्या वर्तनाचा शास्त्रशुद्ध अभ्यास करणारे शास्त्र (विज्ञान) आहे. या व्याख्येत विविध संकल्पना दडलेल्या आहेत त्यांचा आपण थोडा सविस्तर विचार करू.

• मानसिक प्रक्रिया (Mental Processes): मानव नैसर्गिकरित्या करू शकणार्‍या सर्व गोष्टी मानसिक प्रक्रियांमध्ये अंतर्भूत असतात. साधारणपणे मानसिक प्रक्रियांमध्ये स्मृती, भावना, समज-गैरसमज, कल्पना, विचार करणे https://www.instagram.com/reel/C8iuLgiPQcy/igsh=MWs1bXBxc2psZmNwOQ==, अवधान देणे, तर्कशक्ती, विविध बाबी शिकणे आणि मेंदूची सर्व कार्य यांचा समावेश होतो. ह्या सर्व मानसिक प्रक्रिया मानवी वर्तनाचा पाया आहेत; यांच्याशिवाय माणसाचे कोणतेही वर्तन घडू शकत नाही. परंतु मानसिक प्रक्रिया ह्या माणसाच्या वर्तनाच्या पाठीमागे असतात त्या दिसू शकत नाहीत. वर्तनावरून त्यांचा अंदाज किंवा अनुमान मात्र करता येतो. आपण जसा विचार करू तशाच आपल्या कृती घडत असतात. मध्यवर्ती मज्जासंस्था (मेंदू), अनुवांशिकता (Genetics), अंतःस्राव (Harmons) ह्या मानसिक प्रक्रियांचा शारीरिक आधार आहेत. थोडक्यात मानसिक प्रक्रिया आणि त्यांचा शारीरिक गोष्टींशी असणारा संबंध यांचा अभ्यास 'बायोसायकोलॉजी' मध्ये केला जातो. मेंदू ही मानसिक क्रियांची एक तात्कालिक शारीरिक स्थिती आहे, असं मत विल्यम जेम्स प्रिंसिपल्स ऑफ सायकॉलॉजी या पुस्तकात मांडतात.
• 
  
• मानव-मानवेत्तर प्राणी वर्तन (Human-Animal Behavior): मानसशास्त्रात मानवी वर्तनासोबतच मानवेत्तर प्राण्यांच्या वर्तनाचा अभ्यास केला जातो. कारण मानसशास्त्रात विविध प्रयोग मानवेत्तर प्राण्यांवर सर्वात अगोदर केले जातात. त्यानंतर ते मानवांवर करून बघितले जातात. सर्वप्रथम माणसावर प्रयोग केल्यास तो दगावण्याची शक्यता असते. मानसशास्त्रात उंदीर, कुत्रा, माकड यांसारख्या प्राण्यांवर अनेक प्रयोग केले गेले आहेत. मानसशात्रात प्राण्यांचा अभ्यास का करतात ? त्याची अनेक कारणे आहेत ते पुढील प्रमाणे:- १) प्राण्यांच्या मेंदूची रचना मानवासारखीच असते. त्यामुळे कमी-अधिक प्रमाणात दोघांचे वर्तन समान असते. भीती, क्रोध, वासना, प्रेम, दुःख, खेळकरपणा, आनंद आणि समाधान यासारख्या समान भावना असतात. २) कायदेशीर बाबी आणि गोपनीयता यासारख्या कारणांमुळे मानवी वर्तनाचा अभ्यास करणे शक्य नाही. म्हणून मानसशास्त्रज्ञ अभ्यासासाठी प्राणी निवडतात. ३) प्राण्यांच्या काही प्रजातींचे आयुष्य माणसांपेक्षा खुप कमी असल्यामुळे अभ्यासकाला कमी वेळात प्राण्याच्या विविध पिढ्यांच्या वर्तनाचा अभ्यास कमी कालावधीत करता येतो. उदा. उंदिरांचे आयुष्य २ ते ३ वर्षाचे असते. त्यामुळे त्यांच्या अनेक पिढ्यांच्या वर्तनाचा अभ्यास करणे शक्य आहे. 
• 
  
• वर्तन (Behavior): मानवी वर्तन म्हणजे आयुष्यभर अंतर्गत आणि बाह्य उद्धीपकाला प्रतिसाद देण्याची मानवी क्षमता (मानसिक, शारीरिक आणि सामाजिकदृष्ट्या) होय. माणूस सकाळ पासून ते रात्री झोपेपर्यंत चौवीस तास आपल्या अंतर्गत आणि बाह्य उद्धीपकाला प्रतिसाद देत असतो. म्हणून माणूस चौवीस तास अंतर्गत आणि बाह्य उद्दीपकांना (उत्तेजनांना) ज्या क्रिया-प्रतिक्रिया करतो; त्याला वर्तन म्हणतात. उदा. तहान लागल्यावर माणूस पाणी पेतो; भूक लागल्यावर जेवण घेतो, थकवा आल्यावर अराम करतो, ह्या सर्व अंतर्गत उत्तेजनाना (उद्दीपकांना) दिलेला प्रतिसाद आहे. तसेच तो इतरांशी बोलतो, पाहून स्मितहास्य करतो, खेळतो, बाजरातील वस्तू विकत घेतो ह्या बाह्य परिसरीय उत्तेजनांना (उद्दीपकांना) दिलेला प्रतिसाद आहे. वर्तन हे अनुवांशिक आणि पर्यावरणीय घटकांद्वारे चालते. तसेच मानवी वर्तन हे वर्तन करणाऱ्या व्यक्तीच्या आणि त्याच्या सहवासातील इतर लोकांच्या जीवनावर चांगला-वाईट परिणाम करते. उदा. आळसी लोक स्वतःच स्वतःच्या प्रगतीत इतर अन्य गोष्टींपेक्षा अडथळा ठरतात. कर्ट लेविन यांनी मानवी वर्तनाचे पुढील  सुत्र मांडले. कर्ट लेविनचे ​​वर्तन समीकरण "Behavior = Function  (Person, Environment)" आहे. त्यात तो असे म्हणतो की, एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन (B) हे व्यक्तीचे (P) एक कार्य (f) आहे; ज्यामध्ये त्यांचा इतिहास, व्यक्तिमत्व आणि प्रेरणा आणि त्यांचे वातावरण (E), ज्यामध्ये त्यांचे शारीरिक आणि सामाजिक परिसर दोन्ही बाबी समाविष्ट आहेत. 
• 
  
• शास्त्र किंवा विज्ञान (Science): विज्ञान म्हणजे बौद्धिक आणि व्यावहारिक प्रक्रिया ज्यामध्ये निरीक्षण, प्रयोग, मापन करून  भौतिक आणि नैसर्गिक जगाची रचना आणि वर्तनाचा पद्धतशीर अभ्यास समाविष्ट आहे. एखाद्या शास्त्राला विज्ञान म्हणण्यासाठी त्याने, स्पष्टपणे परिभाषित शब्दावली, परिमाण क्षमता, अत्यंत नियंत्रित प्रायोगिक परिस्थिती, पुनरुत्पादकता आणि शेवटी अंदाज व चाचणी क्षमता, हे पाच निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे. मानसशास्त्र हे व पाच निकष भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र यांच्या प्रमाणे शंभर टक्के जरी पूर्ण करून शकत नसले; तरी त्याच्या जवळपास जाण्याचा प्रयत्न करते. विज्ञान हा निसर्गाला अधिक खोलवर समजून घेण्यासाठी सत्याच्या जवळ जाण्याचा एक न संपणारा शोध आहे. त्यामुळे विज्ञानाने कोणत्याही विशिष्ट घटनेचे केलेले स्पष्टीकरण कधीही अल्पकाळ ठरते. कारण विज्ञान खूप वेगाने विकसित होते आणि बदलते. माणसाचे वर्तन हे सतत बदलणारे असल्यामुळे मानसशास्त्राचे निष्कर्ष शंभर टक्के आणि सदासर्वकाळ अचूक असू शकत नाहीत. 

ब) मानसशास्त्राची व्याप्ती: मानसशास्त्राची व्याप्ती हि फार विस्तृत आहे. मानसिक आरोग्य, व्यावसायिक आणि वैयक्तिक विकास, वैद्यकीय विज्ञान, नर्सिंग, कुटुंब आणि नातेसंबंध आणि त्यापलीकडे जीवनाच्या जवळजवळ सर्व क्षेत्रांशी जोडले गेले आहे. मानसशास्त्रातील व्यवसाय उत्कृष्ठ व्यवसायांपैकी एक आहे. लोकांमध्ये दिवसेंदिवस मानसिक आरोग्याबाबत जागरुकता वाढत असल्यामुळे हा व्यवसाय आजकाल लोकप्रिय झाला आहे. मानसशास्त्रातील करिअर मानसोपचार तज्ज्ञ होण्यापासून ते बाल समुपदेशक होण्यापर्यंतचे वेगवेगळे मार्ग प्रदान करते. कोणतेही क्षेत्र असो प्रत्येक उद्योगात मानसशास्त्रज्ञाची गरज असते. कारण ते लोकांना आत्म-शोधाच्या मार्गावर जाण्यास मदत करतात. याव्यतिरिक्त, ते लोकांची मानसिक स्थिती सुधारण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावून त्यांचे जीवन चांगले बनविण्यात मदत करतात. 

क) मानसशास्त्राच्या अभ्यासाची चार मूलभूत उद्दिष्टे आहेत: मानसशास्त्रज्ञ या चार उद्दिष्टांचा पाठपुरावा का करतात? आणि त्यांच्या संशोधनात मिळालेली माहिती वास्तव-जगातील समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी कशी वापरली जाते ? ते येथे आपणास समजून येईल.

1. मानव आणि प्राणी वर्तनाचे वर्णन करणे: मानव आणि इतर प्राण्यांच्या वर्तनाचे फक्त वर्णन केल्याने मानसशास्त्रज्ञांना त्यामागील प्रेरणा (गरजा) समजण्यास मदत होते. अशी वर्णने वर्तणूक मानदंड (behavior Norms) म्हणून देखील काम करतात; जे मानसशास्त्रज्ञांना सामान्य वर्तन आणि असामान्य वर्तन कोणते? हे मोजण्यात मदत करतात. मानसशास्त्रज्ञ नैसर्गिक निरीक्षण, केस स्टडीज, सहसंबंधात्मक अभ्यास, सर्वेक्षणे आणि स्व-अहवाल यादीसह वर्तनाचे वर्णन करण्यासाठी अनेक संशोधन पद्धती वापरतात. संशोधक मानसशास्त्रज्ञ मानवी वर्तनाचे निरीक्षण करून आणि नंतर एखाद्या समस्येचे वर्णन करून प्रारंभ करू शकतात. काय घडत आहे हे समजून घेतात. त्यानंतर असं वर्तन का होत आहे आणि ते कसे बदलायचे याबद्दल अधिक जाणून घेण्यावर कार्य करतात. उदा. कल्पना करा की, संशोधकांना एखाद्या 'रिटेल आउटलेट' मधील ग्राहकांच्या वर्तनाबद्दल अधिक जाणून घ्यायचे आहे. लोक तेथे खरेदी करतात तेव्हा काय करतात? याची माहिती गोळा करण्यासाठी ते बाजार संशोधन सर्वेक्षण करणे, थेट निरीक्षण करणे आणि इतर माहिती संकलन पद्धती वापरू शकतात. हे जाहिरातदारांना त्यांच्या बाजारपेठेत खरोखर काय घडत आहे? याबद्दल अधिक सखोल अंतर्दृष्टी (समज) देते.
2. मानव आणि प्राणी यांच्या वर्तनाचे स्पष्ट करणे: लोक जे वर्तन करतात ते का करतात? व्यक्ती विकास होतो, व्यक्तिमत्व कसे घडवावे,सामाजिक वर्तन कसे करावे आणि मानसिक आरोग्य समस्यांमध्ये कोणते घटक योगदान देतात? हे सगळे प्रश्न स्पष्ट करण्याचे दुसरे उदिष्ट मानसशास्त्राचे आहे. मागील उदाहरणामध्ये, ग्राहक काय खरेदी करत आहेत? हे समजून घेण्यासाठी संशोधकांनी डेटा गोळा केला. ग्राहक काहीच वस्तू का खरेदी करतात? किंवा कोणते घटक त्यांना विशिष्ट खरेदी करण्यास प्रवृत्त करतात? हे समजून घेण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ त्यावर नंतर संशोधन करतात.
3. मानव आणि प्राणी यांच्या वर्तनाचा अंदाज व्यक्त करणे किंवा भाकीत करणे: एखादा मानसशास्त्रज्ञ काय घडत आहे आणि हे का घडले आहे? हे समजले की, ते पुन्हा केव्हा घडणार आहे, का आणि कसे घडणार आहे याबद्दल अंदाज करू शकतात. थोडक्यात भविष्यात कसे घडेल याविषयी भाकीत करतात. मागील उदाहरणामध्ये ग्राहकांच्या वर्तनाकडे पाहत, मानसशास्त्रज्ञ त्यांनी गोळा केलेल्या माहितीचा वापर करून ग्राहक पुढे काय खरेदी करतील याचा अंदाज लावू शकतात. अनेक कंपन्या ग्राहक मानसशास्त्रज्ञांना अशी भविष्यवाणी करण्यासाठी नियुक्त करतात; जेणेकरून ते खरेदीदारांना जास्तीत जास्त आकर्षित करणारी उत्पादने तयार करू शकतील.
4. मानव आणि प्राणी वर्तनाला नियंत्रित/बदल करणे: शेवटी, आणि कदाचित सर्वात महत्त्वाचे उद्दिष्ट म्हणजे, मानसशास्त्र लोकांच्या जीवनात रचनात्मक व चिरस्थायी बदल घडवून आणण्यासाठी वर्तन बदलण्याचा, प्रभाव पाडण्याचा किंवा नियंत्रण करण्याचा प्रयत्न करते. मानसिक आजारांवर उपचार करण्यापासून ते मानवी आरोग्य सुधारण्यापर्यंत, मानवी वर्तन बदलणे, हे मानसशास्त्राचे प्रमुख लक्ष आहे. उदाहरणार्थ, ते अनेक ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी डिझाइन केलेल्या जाहिरात मोहिमा विकसित करू शकतात. एखाद्या प्रॉडक्टवर सवलत देण्याची योजना आखून त्याची विक्री वाढवू शकतात.

सरावासाठी प्रश्न                                                                                                                                          :

1. Psychology इंग्रजी शब्द कोणत्या दोन शब्दांपासून तयार झाला?
2. Psyche या शब्दाचा अर्थ काय आहे?
3. Logous म्हणजे काय?
4. "मानसशास्त्र हे मनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र आहे" मानसशास्त्राची ही व्याख्या कोणी केली?
5. जी. बी. व्हाट्सन या मानसशास्त्रज्ञाने मानसशास्त्राची कोणती व्याख्या केली?
6. "जे मनी वसे, तेच आपल्या वर्तनी दिसे", या म्हणीचा नेमका अर्थ काय आहे?
7. मानसशास्त्र हे बाह्य वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र आहे; असं जे. बी. व्हाट्सन का म्हणाले?
8. अंतर्गत वर्तन आणि बाह्य वर्तन यांची उदाहरणे सांगा?
9. मानवी वर्तनाच्या पाठीमागे कोणत्या प्रक्रिया कार्य करतात?
10. मानसशास्त्राची आधुनिक व्याख्या सांगा?
11. मानसशास्त्रात प्राण्यांचा अभ्यास का केला जातो?
12.  वर्तन म्हणजे नेमकं काय ?
13. विज्ञान किंवा शास्त्र कशाला म्हणतात?
14. मानसशास्त्र विज्ञान आहे का?
15. मानसशास्त्राची पाच उद्दिष्ट कोणती?

1.2.मानसशास्त्राचे दृष्टीकोन ( Perspective of Psychology) :

मानसशास्त्राचे आधुनिक दृष्टीकोन मानवी मेंदू कसे कार्य करतो? माणूस वर्तन का करतो? याचा अभ्यास करण्यासाठी अनेक मानसशास्त्रज्ञ गेल्या अनेक वर्षांपासुन संशोधन करीत आहेत. या संशोधकांनी प्रत्येकाने स्वतःच्या काही कल्पना मांडल्या आहेत. त्याला मानसशास्त्रातील विविध दृष्टिकोन म्हणतात. आजही नवनवीन संशोधन सुरुच आहेत. तरीही मानवी जीवनाशी संबंधित बरेच प्रश्न अद्यापही अनुत्तरीत आहेत. उदाहरणार्थ, 1870 च्या उत्तरार्धात आणि 1900 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात मानसशास्त्राचा अभ्यास जगभरातील अनेक ठिकाणी सुरू झाला होता. हे संशोधन सुरू करणाऱ्या पहिल्या लोकांपैकी एक होते विल्हेल्म वुन्ट, ज्यांना आज “मानसशास्त्राचे जनक” म्हणून ओळखले जाते. 1879 च्या सुमारास जर्मनीतील लीपझिग येथे मानसशास्त्राची पहिली प्रयोगशाळा उघडणारे ते पहिले संशोधक मानसशास्त्रज्ञ होते. तिथे त्यांनी मानसशास्त्रात मापन करण्याचा पहिला प्रयत्न केला. या प्रयोगात एक चेंडू वरून खाली आपटल्यापासून ते निरीक्षकाला जाणवण्यापर्यंत किती वेळ लागतो; यांचं मापन केले जात होतं. यालाच मानसशास्त्रात 'रिअक्शन टाईमचे मापन' असं म्हटलं जातं. या प्रयोगापासूनच मानशास्त्राला शास्त्र (Science) म्हणून ओळख प्राप्त झाली. मानसशास्त्राचे काही दृष्टिकोन खालीलप्रमाणे आहेत.

अ) संरचनावाद (Structuralism): संरचनावाद हा बोधनाचा एक सिद्धांत आहे, जो मानसिक अनुभवांच्या घटकांचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करतो, जसे की संवेदना, मानसिक प्रतिमा व भावना आणि हे घटक अधिक जटिल अनुभव तयार करण्यासाठी कसे एकत्र होतात, हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो. संरचनावाद ही मानसशास्त्रातील पहिली विचारधारा मानली जाते. जर्मनीमध्ये विल्हेल्म वुंडट यांनी तिची स्थापना केली होती आणि पुढे मुख्यतः एडवर्ड बी. टिचेनर यांनी त्यावर कार्य केलं आहे. टिचेनर (1908) यांनी असा निष्कर्ष काढला की तीन प्रकारचे मानसिक घटक बोधात्मक अनुभवात समाविष्ट असतात. (१)संवेदना (समजाचे घटक), (२)प्रतिमा (विचारांचे घटक), (३)स्नेह (नातेसंबंधातून अभिव्यक्त झालेले भावनांचे घटक आहेत). त्यांनी सुचवले की हे घटक त्यांच्या अद्वितीय गुणधर्मांमध्ये विभाजित केले जाऊ शकतात, जसे त्यांची गुणवत्ता, त्यांची तीव्रता, त्यांचा कालावधी, त्याची स्पष्टता आणि त्यांचा विस्तार म्हणून ओळखले जातात. उदा. गुणवत्ता- "थंड" किंवा "लाल": प्रत्येक घटक इतरांपासून वेगळे करतो. तीव्रता-किती मजबूत, जोरात, तेजस्वी इ. संवेदना आहे. कालावधी-कालांतराने संवेदनांचा कोर्स; ते किती काळ टिकते. शुद्धता/स्पष्टता (गंभीरता)-चेतनामध्ये लक्ष देण्याची भूमिका-जर लक्ष त्याकडे निर्देशित केले असेल तर ते अधिक स्पष्ट होते. बोधात्मक अनुभव समजून घेण्यासाठी त्यांनी आत्मनिरीक्षण पद्धतीचा उपयोग केला होता.

जसजसे मानसशास्त्र विकसित होत गेले, तसतसे मानसशास्त्रज्ञांनी तपासलेल्या विषयांची संख्या आणि त्याची विविधता देखील विस्तारली आहे. 1960 च्या दशकाच्या सुरुवातीपासून, मानसशास्त्राच्या क्षेत्राची भरभराट झाली आहे. मानसशास्त्रज्ञांद्वारे अभ्यास केलेल्या विषयांची खोली आणि रुंदी वाढली त्याप्रमाणे मानसशास्त्राचा वेग देखील वाढत आहे. काही मानसशास्त्रज्ञ त्यांच्या विशिष्ट विचारसरणीनुसार त्यांचा दृष्टिकोन ओळखला जातो. अजूनही काही मानसशास्त्रज्ञ शुद्ध वर्तनवादी किंवा मनोविश्लेषक आहेत, आज बहुसंख्य मानसशास्त्रज्ञ त्यांच्या कार्याचे त्यांच्या विशेष क्षेत्रानुसार आणि दृष्टिकोनानुसार वर्गीकरण करतात.

ब) वर्तनवाद (Behavior): 1910 च्या सुमारास, जॉन बी. वॉटसनने मानसशास्त्रातील अभ्यासाचे विषय म्हणून मन आणि जाणिवेच्या संकल्पना नाकारल्या. त्यांचा असा विचार होता की, मानसशास्त्राने निरीक्षण करण्यायोग्य आणि सत्यापित करण्यायोग्य गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. मन हे निरीक्षण करण्यायोग्य नसल्यामुळे आणि मनाचा अभ्यास करण्याची आत्मनिरीक्षण पद्धत हि व्यक्तिनिष्ठ पद्धत असल्याने ती शास्त्रशुद्ध नाही. अंतर्गत प्रक्रिया जसे की विचार करणे, भाव-भावना, हेतू देखील त्याने नाकारले कारण ते वस्तुनिष्ठपणे मोजले जाऊ शकत नाहीत, असा त्याचा विश्वास होता. त्याने मानसशास्त्राची व्याख्या मानवी वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र अशी केली. वर्तन हे निरीक्षणयोग्य आहे, मोजमाप करणे योग्य आहे आणि म्हणून वर्तनाचा वैज्ञानिक पद्धतीने वस्तुनिष्ठपणे अभ्यास केला जाऊ शकतो, असे प्रतिपादन त्याने केलं. एका प्रयोगात त्यानं चक्रव्यूहात उंदरांना सोडलं. त्या उंदरांना बाहेरचा रस्ता कसा शोधता येतो? हे त्याला शोधायचं होतं. जर त्या ठिकाणचे सर्व वास नष्ट केले; तर त्यांना तो रस्ता सापडतो का? उंदरांचे डोळे बांधल्यावर त्यांना तो रस्ता सापडतो का? उंदरांवर शस्त्रक्रिया करून त्यांची घाणेंद्रिये निकामी केली तर त्यांना बाहेरचा रस्ता सापडतो का? त्यांची श्रवणेंद्रिये निकामी केली तर त्यांच्या शिकण्यावर काही परिणाम होतो का? हे सगळं शोधण्यासाठी त्याने बरेच प्रयोग केले. उंदरांच्या वर्तनाचे आपण निरीक्षण करू शोकतो, त्याच्या वर्तनाचे मापन करू शकतो, हेच त्याला या प्रयोगातून सिद्ध करायचं होतं. पुढे पाव्हलॉव्ह, थॉर्नडाइक आणि स्किनर सारख्या सुप्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञांनी वर्तनवादी दृष्टीकोनाचा पुढे प्रचार-प्रसार केला. 

एडवर्ड थॉर्नडाइक आणि जॉन बी. वॉटसन यांसारख्या मानसशास्त्रज्ञांच्या कार्यावर वर्तवादाची स्थापना करण्यात आली. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस वर्तनवादाने मानसशास्त्रावर वर्चस्व गाजवले परंतु 1950 च्या दशकात ती पकड कमकुवत होऊ लागली होती. वर्तणुकीचा दृष्टीकोन अजूनही वर्तन कसे शिकले जाते आणि ते कसे मजबूत केले जाते याशी संबंधित आहे. वर्तणुकीची तत्त्वे अनेकदा मानसिक आरोग्य सेटिंग्जमध्ये लागू केली जातात, जेथे थेरपिस्ट आणि समुपदेशक विविध आजारांचे स्पष्टीकरण आणि उपचार करण्यासाठी या तंत्रांचा वापर करतात.

ब) बोधात्मक दृष्टीकोन (Cognitive Psychology): आपल्याला जगाबद्दल माहित कशी मिळते यावर लक्ष केंद्रित करते. माणसाला सभोवतालच्या परिस्थितीची जाणीव त्याच्या डोळे,नाक,त्वचा, जीभ आणि कान या पंचेंद्रियांनी होते. डोळ्यांनी पाहतो, नाकाने गंध, जिभेने चव आणि कानाने आवाज समजतो. ह्याच पाच जाणिवेला अनुभूती (अनुभव) म्हणतात. अनुभूती ही जाणून घेण्याची प्रक्रिया आहे; असा त्यांचा विश्वास आहे. यात विचार करणे, समजून घेणे, लक्षात ठेवणे, समस्या सोडवणे, निर्णय घेणे आणि इतर अनेक मानसिक प्रक्रियांचा समावेश होतो, ज्याद्वारे आपले जगाचे ज्ञान विकसित होते. हे ज्ञान मानवांना पर्यावरणाशी व्यवहार करण्यास आणि त्यांच्याशी जुळवून घेण्यास मदत करते. बोधात्मक (संज्ञानात्मक) दृष्टीकोन मानवी मनाकडे संगणकासारखी माहिती प्रक्रिया प्रणाली म्हणून पाहतो; जी माहिती प्राप्त करते, प्रक्रिया करते, रूपांतरित करते आणि संग्रहित करते. मानव त्यांच्या शारीरिक आणि सामाजिक वातावरणाचा शोध घेऊन त्यांचे मन सक्रियपणे तयार करत असल्याचे दिसते. जीन पियाजे हे या दृष्टिकोनाचे प्रणेते आहेत. हा दृष्टीकोन 1950 च्या दशकातील बोधात्मक क्रांतीचा परिणाम आहे, जो बोधात्मक प्रक्रियांवर मोठ्या प्रमाणावर संशोधन आणि माहिती संकलित केल्यामुळे आला आहे, ज्याने वैज्ञानिकांना नवीन अंतर्दृष्टी दिली. जीन पियाजे आणि अल्बर्ट बांडुरा यांसारख्या मानसशास्त्रज्ञांच्या प्रभावाखाली, बोधात्मक दृष्टीकोन अलीकडच्या दशकांमध्ये प्रचंड वाढला आहे.

क) जैवमनोसामाजिक दृष्टिकोन (Biopsychosocial Perspective):  माणूस हा जैविक, मानसिक आणि सामाजिक अशा तीन घटकांनी मिळून बनला आहे. जैविक (शारीरिक) घटकांचा विचार केल्यास माणूस अनेक पेशी, अणू आणि रेणू यांनी बनला आहे. मानसिक घटकांचा विचार केल्यास विचार प्रक्रिया, भावना, समज-गैरसमज, कल्पना आणि तर्कशक्ती यांनी मिळून बनलेला आहे. तसेच सामाजिक घटकांचा विचार केल्यास  माणूस केवळ हाडामांसाचा गोळा नाही तर सामाजिक रूढी, परंपरा, संस्कृती, जात, धर्म, शाळा यासारख्या अनेक घटकांच्या प्रभावाखाली जगणारा सामाजिक प्राणी आहे. जैविक, मानसिक आणि सामाजिक या तिन्ही घटकांचे संयोगाला 'जैवमनोसामाजिक दृष्टिकोन' म्हणतात. हे तिन्ही घटक भिन्न वाटत असले तरीही त्यांच्यात परस्पर संबंध आढळतो. डॉ. जॉर्ज एंगेल आणि डॉ. जॉन रोमानो यांनी हा दृष्टिकोन १९७७ मध्ये मांडला. मानवी वर्तन समजून घेण्यासाठी कोणतीही एक बाजू लक्षात घेऊन चालणार नाही, तर या तिन्ही बाजू लक्षात घेतल्या पाहिजे असा त्यांचा विश्वास होता.

ड) मनोविश्लेषण दृष्टीकोन (Psychoanalytic Perspective): मनोविश्लेषण दृष्टीकोन सिग्मंड फ्रायडने यांनी स्थापित केला होता. त्याने मानवी वर्तन हे व्यक्तीच्या अबोध इच्छा आणि संघर्षांमधील परस्परसंवादाचा परिणाम असल्याचे सांगितले आहे. मानवाला त्यांच्या सुखाच्या अबोध इच्छेने प्रेरित केले जाते; जी  सहसा लैंगिक स्वरूपाची असते. अबोध इच्छांच्या तृप्तिसाठी तो वर्तन करतो असा त्याचा विश्वास होता. मनोविश्लेषण ही मनोवैज्ञानिक विकार समजून घेण्यासाठी आणि त्यांना बरे करण्यासाठी वापरली जाणारी प्रणाली होती. आपल्या रूग्णांवर उपचार करण्यासाठी, फ्रॉइडने संमोहन आणि फ्री असोसिएशन वापर केला. ज्यामुळे मनातील संघर्ष किंवा चिंता समजून घेण्याचा प्रयत्न तो करीत असे. फ्री असोसिएशन पद्धतीत तो रुग्णाला बेडवर आरामात झोपवून मुक्तपणे बोलायला संधी देत असे. रुग्णाच्या मनातल्या भावनांचा निचरा होत असल्यामुळे त्याला देखील बरे वाटत असे. फक्त यात एकच बंधन होतं, ते म्हणजे रुग्णाने त्याच्या मनात आलेला प्रत्येक विचार व भावना व्यक्त केल्या पाहिजे. मत ते विचार कितीही वाईट असोत, कितीही हिंसक असोत, कितीही अमानुष, अनैतिक अथवा विक्षिप्त असोत. तो त्या रुग्णांना बऱ्याच वेळ बोलायला लावत असे. त्यांच्यावर तो कोणतीही टीका करीत नसे. त्याला नैतिक-अनैतिक यापैकी कोणतीही मोजपट्टी लावत नसे आणि तो शांतपणे त्याच्या बोलण्याचा अर्थ लावत बसत असे. यामधून तो रुग्णाच्या मनाचे विश्लेषण करीत असे. फ्राईड नंतर अनेक मानसशास्त्रज्ञानी पुढे मनोविश्लेषणावर काम केले. जसे की, कार्ल जंग, ओटो रँक यांनी फ्रॉइडच्या मनोविश्लेषणावर आधारित त्यांचे स्वतःचे सिद्धांत विकसित केले आणि हे सिद्धांत सायकोडायनामिक दृष्टीकोन तयार करतात. 

इ) विकासात्मक दृष्टीकोन(Developmental Perspective): विकासात्मक मानसशास्त्र हे लोक त्यांच्या संपूर्ण आयुष्यात, बालपणापासून किशोरावस्थेपर्यंत, प्रौढत्वापर्यंत बौद्धिक आणि बोधात्मकदृष्ट्या कसे बदलतात त्याचा पाठलाग करतो. हा सिद्धांत एखाद्या व्यक्तीच्या विकास प्रक्रियेतील तीन मुख्य प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न करतो. पहिला प्रश्न हा आहे की, मुलाच्या विकासात निसर्ग (nature) किंवा पालनपोषण (nurture) महत्त्वाचे आहे का? दुसरा प्रश्न हा आहे की, मानवाचा विकास टप्प्याटप्प्याने होतो की सतत? शेवटचा तिसरा प्रश्न म्हणजे मानवाचे जीवन बदलते आहे कि स्थिर? आणि कोणते घटक स्थिर राहतात व कोणते घटक बदल. विकास दृष्टीकोन सामाजिक, शैक्षणिक आणि शारीरिक वाढ यासारख्या विविध क्षेत्रांना संबोधित करतो. या आघाड्या समजून घेणे लोकांना स्वतःला जाणून घेण्यास मदत करते. लहानपणी लोकांना भेडसावणाऱ्या अनेक समस्या असतात आणि  लहान मुलांना भेडसावणाऱ्या काही समस्यांचे निराकरण करण्यात हा दृष्टिकोन मदत करू शकते. 1877 मध्ये, प्रसिद्ध उत्क्रांतीवादी जीवशास्त्रज्ञ चार्ल्स डार्विन यांनी जन्मजात संप्रेषण प्रकारांवर विकासात्मक मानसशास्त्राचा पहिला अभ्यास केला. 

ई) मानवतावादी दृष्टीकोन (Humanistic Perspective): माणसं मुळात चांगली, स्वतःच्या आयुष्याचा तोल सांभाळणारी असतात पण मानसिक आणि सामाजिक समस्यांमुळे त्यांचं नैसर्गिक वागणं बदलत जातं. हि मानवतावादी मानसशास्त्राची मूळ कल्पना आहे. मानवतावादी दृष्टीकोनात प्रेम, अहिंसा, शांती, आनंद, सहवास आत्म-मूल्य आणि स्वायत्तता यांचा मानवाच्या विकासात असलेला वाटा शोधला जातो. मानवतावादी मानसशास्त्रज्ञांसाठी 'स्व' (Self) ची संकल्पना अत्यंत महत्त्वाची मानली आहे. ते मनोविश्लेषणाशी असहमत होते. लोक त्यांच्या अबोध लैंगिक इच्छांमुळे वर्तन करतात, या मनोविश्लेषणवाद्यांच्या विचारांवर त्यांचा विश्वास नव्हता. त्यांनी वर्तनवादी दृष्टीकोन देखील नाकारला आणि मानवी वर्तन केवळ एखाद्याच्या पर्यावरणीय उदीपकाशी परस्परसंवादाद्वारे निर्धारित केले जाते यावर त्यांनी विश्वास ठेवला नाही. लोकप्रिय मानवतावादी मानसशास्त्रज्ञांमध्ये अल्फ्रेड एडलर, अब्राहम मास्लो, कार्ल रॉजर्स हे या दृष्टिकोनाचे पुरस्कर्ते आहेत.   प्रत्येक व्यक्तीचं आयुष्य त्याची नितीमुल्ये आणि निवड करण्याची पद्धत यावर ठरतं. हि निवड योग्य असेल तर त्या व्यक्तीची अर्थपूर्ण आणि समाधानी आयुष्याकडे वाटचाल सुरु होते. पण यासाठी माणसाला स्वतःच्या अनुभवावरून त्याची नीतिमूल्यं ठरविता यायला हवीत. दुसऱ्याची नीतिमूल्ये आंधळेपणाने स्वीकारू नये. दुसऱ्याचे अंधानुकरण केलं तर स्वतःच्या अनुभवांची नाळ तुटते आणि स्वतःच्या भावनांशी नातं तुटायला लागतं. स्वतःशी नातं तुटल्यामुळे एखाद्याच्या आयुष्याला दिशा मिळू न शकल्यास नैराश्यासारखे मनोविकार निर्माण होऊ शकतात, असा त्यांचा विश्वास होता.

सरावासाठी प्रश्न :

१. आधुनिक मानसशास्त्राचा जनक कोणाला म्हणतात?

२. मानसशास्त्राची पहिली प्रयोगशाळा कोणी,कुठे आणि केव्हा सुरु केली?

३. रिअक्शन टाईम म्हणजे काय?

४. वर्तनवादाचा प्रणेता कोण आहे?

५. वर्तवादानुसार मानसशास्त्राची कोणती व्याख्या केली जाते?

६. प्रसिद्ध वर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञांची नावे सांगा.

७. माणसाला आपल्या सभोवतालच्या परिस्थितीची जाणिव कशाने होते?

८. बोधात्मक दृष्टिकोनाचा प्रणेता कोण आहे?

९. मनोविश्लेषणवाद कोणी मांडला?

१०. मनोविश्लेषणासाठी फ्रॉइड कोणत्या पद्धतीचा वापर करीत असे ?

११. विकासात्मक दृष्टिकोन कोणी मांडला?

१२. जैवमनोसामाजिक दृष्टिकोन कोणी मांडला?

१३. मानवतावादी दृष्टिकोनाचा प्रणेता कोण आहे ?

१४. मानवतावादाची मूळ कल्पना कोणती आहे ?

१५. मानवाला संगणकीय प्रणाली कोणत्या दृष्टिकोनात म्हटले जाते ?

१६. संरचनावाद कोणी मांडला ?

१७. संरचनावादात कशाचा अभ्यास केला जातो?

1.३. मानसशास्त्राच्या शाखा किंवा क्षेत्रे (Branches of Psychology) :