व्यक्तिमत्व

 व्यक्तिमत्व

(Personality)

व्यक्तिमत्व विकास केवळ एखाद्या व्यक्तीच्या व्यावसायिक जीवनातच नव्हे; तर वैयक्तिक जीवनातही महत्त्वाची भूमिका बजावतो. व्यक्तिमत्व हे सकारात्मक विचार, सुंदरता, शिस्तबद्धपणा, वक्तशीरपणा, प्रामाणिकता आणि मेहनत ह्या सारख्या गुण आणि दोषांनी बनते.

हे गुण त्या व्यक्तीची स्वतःची व्यक्तिगत संपत्ती असते. काही गुण-दोष जन्मतःच असतात; तर काही गुण-दोष जन्म झाल्यापासून व्यक्ती सभोतालच्या परिस्थितून  शिकत असतो.

कोणत्याही व्यक्तीने त्याच्या व्यक्तिमत्वाला साजेसा व्यवसाय निवडल्यास त्यात तो यशस्वी होण्याची शक्यता अधिक आहे. कारण तिथे त्याच्या अंगी असलेल्या गुणांचा उपयोग करायला वाव असते. त्यामुळे तो आनंदाने काम करतो; कमी वेळात जास्तीत जास्त आणि सुंदर दर्जेदार काम करतो; कामाच्या नवनवीन पद्धती शोधतो; कामात दररोज तो काहीतरी नवीन करून पाहण्याचा प्रयत्न करतो.

आजच्या स्पर्धात्मक जगात यशस्वी होण्यासोबतच आनंदी जगणे अत्यावश्यक झाले आहे. आज अनेक कंपन्या नोकर भरती करताना विविध गुण संपन्न व्यक्तिमत्वाच्या लोकांना प्राधान्य देतात. त्यामुळे प्रत्येक माणसाने स्वतःचे व्यक्तिमत्व समजून घेऊन त्याला अधिकाधिक विकसित करणे गरजेचे आहे. 

    

व्यक्तिमत्वाची व्याख्या, स्वरुप आणि गैरसमजुती:-

पर्सनॅलिटी हा शब्द लॅटिन भाषेतील पर्सोना (Persona) या शब्दापासून पासून आला आहे. प्राचीन जगात व्यक्तिमत्व म्हणजे अभिनेत्याने कला सादर करताना घातलेला मुखवटा आहे. नाटक, कादंबरी इ. मधील पात्र आहे. नाट्यमय मुखवटा मूलतः एखाद्या पात्राच्या विशिष्ट व्यक्तिमत्त्वाचे वैशिष्ट्य दर्शवण्यासाठी किंवा प्रक्षेपित करण्यासाठी प्राचीनकाळी वापरला जात असे.

कोणताही कलाकार एखादी व्यक्तिरेखा साकारताना तो त्या व्यक्तिरेखेत असणारे गुणदोष तो त्याच्या अभिनयातून साकारतो.

मानसशास्त्रात स्वत:चे हेतू स्वत:ला व इतर लोकांना दर्शवताना व्यक्तीकडून घेतली जाणारी भूमिका म्हणजे व्यक्तिमत्व आहे. 

फिलिप एस. होल्झमन (2022) यांच्या मतानुसार व्यक्तिमत्व, म्हणजे व्यक्तीचे विचार, भावना आणि वागण्याची एक वैशिष्ट्यपूर्ण पद्धत आहे. त्यात व्यक्तीचे मूड (moods), वृत्ती (attitudes) आणि मते (opinions) यांचा समावेश होतो आणि इतर लोकांशी संवाद साधताना ते स्पष्टपणे व्यक्त होते. 

व्यक्तिमत्व म्हणजे व्यक्तीचे वर्तन, विचार, प्रेरणा आणि भावना यांचा इतरांवर पडणारा प्रभाव किंवा छाप आहे. फारच थोडे लोक आपल्या बाह्य आणि आंतरिक सौंदर्याने इतर लोकांना प्रभावित करतात. 

व्यक्तिमत्व म्हणजे विचार, भावना आणि वागण्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण नमुन्यांमधील व्यक्ती-व्यक्ती मधला वैयक्तिक फरक आहे. काही अपवाद वगळता बहुतेक माणसाला हात, पाय, डोळे, कान असे शारीरिक अवयव जरी सारखे असले; तरी मानसिक गुणधर्माने प्रत्येक माणूस इतरांपेक्षा अद्वितीय (unique) आहे. व्यक्तिमत्वातील गुणधर्मामुळे समाजात व्यक्तीभिन्नता (Individual differences) दिसते. 

 व्यक्तिमत्व दीर्घकाळ टिकून राहिलेल्या वैशिष्ट्यांचा आणि नमुन्यांचा संदर्भ देते; जे व्यक्तींना सातत्याने विचार करण्यास आणि विशिष्ट वर्तन नमुण्यानुसार वर्तन करण्यास प्रवृत्त करते. 

व्यक्तिमत्त्व दीर्घकालीन स्थिर परंतू बदलणारे आहे. संपुर्ण व्यक्तीमत्व बदलता येत नाही; पण त्यामधील अडचणीचे ठरणारे घटक प्रयत्नाने बदलता येतात. काही बदल व्यक्ती  स्वतः जाणीवपूर्वक करतो; तर काही बदल अजानपणे होतात. 

गैरसमज 1: व्यक्तिमत्व मोजण्याचा कोणताही वैध किंवा विश्वासार्ह मार्ग नाही.

संशोधनाच्या क्षेत्रात, 'बिग फाईव्ह मॉडेल' हे वैयक्तिक फरकांचे वर्णन, मूल्यांकन आणि एकूणच व्यक्तिमत्व समजून घेण्यासाठी एक व्यापकपणे स्वीकारलेले सर्वसमावेशक साधन आहे.

हे सर्वत्र म्हणजे जगभरात स्वीकृत झालेलं वर्गीकरण असून ते विशिष्ट भावनिक, वर्तनात्मक आणि बोधात्मक प्रवृत्तींचा शोध घेते; ज्या प्रवृत्ती एखाद्या व्यक्तीचे चारित्र्य बनवतात. बिग फाईव्ह मॉडेलमध्ये:- 1) भावनिक स्थिरता, 2)बहिर्मुखता, 3)सहमती, 4)प्रामाणिकपणा आणि 5) नवीन अनुभवांसाठी मोकळेपणा यांचा समावेश होतो.

स्व-अहवाल, संभाव्य पूर्वाग्रह असूनही, व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्यांबद्दल ते विश्वासार्ह अंतर्दृष्टी देते, लोक विविध परिस्थितींमध्ये स्वतःला कसे सादर करतात याचे सातत्यपूर्ण नमुने कॅप्चर करते.

व्यक्तिमत्व चाचण्यांच्या अचूकतेवर शंका घेणारे लोक अजूनही त्यांच्या स्वतःच्या आणि इतरांच्या व्यक्तिमत्त्वाबद्दल बहुतेकदा पक्षपाती आणि सदोष समजुती तयार करतात.

गैरसमज 2: व्यक्तिमत्व चाचण्या अचूक नसतात. व्यक्तिमत्व चाचण्या हे सार्वत्रिकदृष्ट्या खराब उपाय आहेत या गैरसमजाचे निराकरण करताना, संशोधनाने असे सिद्ध केले आहे; की अनेक अभ्यास किंवा संशोधने ठोस विश्वासार्हता आणि वैधता प्रदर्शित करतात.

असंख्य अभ्यासांनी व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये आणि वास्तविक-जगातील परिणाम, शैक्षणिक आणि नोकरीचे कार्यप्रदर्शन, नोकरीतील समाधान, प्रतिबद्धता, नेतृत्व परिणामकारकता आणि एकूणच कल्याण यांच्यात महत्त्वपूर्ण संबंध स्थापित केले आहेत.

मनोरंजकपणे, स्ट्रीमिंग प्राधान्ये आणि सोशल मीडिया मधील लोकांच्या क्रिया प्रतिक्रिया यासारखे आधुनिक तंत्रज्ञान देखील एखाद्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व कसे आहे हे समजून घेण्यात योगदान देऊ शकते.

गैरसमज 3: तुम्ही तुमचे व्यक्तिमत्व बदलू शकत नाही. व्यक्तिमत्व दगडात बसवलेले नसते. व्यक्तिमत्व अपरिवर्तित आहे, ही धाधारणा चुकीची आहे. जसजसे आपण मोठे होतो, तसतशी आपल्यात परिपक्वता येते. अनेकदा आपल्यात उच्च सहमती, प्रामाणिकपणा आणि भावनिक स्थिरता ह्या सारखे गुण वयानुसार येते. उदा. लहानपणात आपण आपल्या वस्तू दुसर्‍याला देण्यास नकार देत होतो परंतु मोठेपणी आपण अनेकांना मदत करीत असतो.

एखाद्याचे व्यक्तिमत्त्व हेतुपुरस्सर बदलण्याची शक्यता हे त्याच्या प्रयत्नावर असते. फार कमी लोक प्रयत्न करतात. व्यक्तिमत्व बदलांसाठी चिकाटी, आव्हानात्मक सवयी आणि कालांतराने स्वतः च्या वर्तनात बदल करण्याची आवश्यकता असते.

गैरसमज 5: "चांगले" आणि "वाईट" व्यक्तिमत्व गुणधर्म आहेत: "चांगले व्यक्तिमत्व" म्हणजे विशिष्ट वातावरण आणि उद्दिष्टांशी जुळणारे गुण अनेकदा यश मिळवून देतात.

दुसऱ्या शब्दांत, प्रतिभा हे मुख्यत्वे योग्य ठिकाणी व्यक्तिमत्व असल्याचे लक्षण आहे. तथापि, अष्टपैलु व्यक्तिमत्व हे विविध वैशिष्ट्यांमध्ये सरासरीच्या जवळ असण्यापासून उद्भवते.

कोणत्याही विशिष्ट गुणांचा अतिरेक करण्याऐवजी "संतुलित व्यक्तिमत्त्व" विकसित करण्यामागे अनेक फायदे आहेत. एएखादा गुणाचा जास्त प्रमाणात अतिरेक केल्यास, सकारात्मक गुणधर्मांवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.